ටොංගා

ටොංගා, නිල වශයෙන් ටොංගා රාජධානිය, යනු ඕෂනියාවේ කොටසක් වන පොලිනීසියාවේ පිහිටි දූපත් රටකි. රටේ දූපත් 171 ක් ඇති අතර ඉන් 45 ක් ජනාවාස වී ඇත. එහි මුළු මතුපිට ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර 750 (වර්ග සැතපුම් 290) පමණ වන අතර එය දකුණු පැසිෆික් සාගරයේ වර්ග කිලෝමීටර 700,000 (වර්ග සැතපුම් 270,000) පුරා විසිරී ඇත. 2021 වන විට, ජොන්සන්ගේ ට්‍රිබියුන් පුවත්පතට අනුව, ටොංගා හි ජනගහනය 104,494 ක් වන අතර, ඔවුන්ගෙන් 70% ක් ප්‍රධාන දූපත වන ටොංගාටාපු හි වාසය කරති. රට ආසන්න වශයෙන් කිලෝමීටර 800 (සැතපුම් 500; නැමීබියාවේ මීටර් 430) උතුරු-දකුණට විහිදේ. එය වයඹ දෙසින් ෆීජි සහ වැලිස් සහ ෆුටුනා (ප්‍රංශය), ඊසාන දෙසින් සැමෝවා, බටහිරින් නිව් කැලිඩෝනියාව (ප්‍රංශය) සහ වනුවාටු, නැගෙනහිරින් නියු (ළඟම විදේශීය භූමිය) සහ නිරිත දෙසින් කර්මඩෙක් (නවසීලන්තය) වලින් වට වී ඇත. ටොංගා නවසීලන්තයේ උතුරු දූපතේ සිට කිලෝමීටර් 1,800 (සැතපුම් 1,100; නැමීබියාවේ සැතපුම් 970) පමණ දුරින් පිහිටා ඇත.

ටොංගා රාජධානිය Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga  (Tongan)
ධජය ලාංඡනය
උද්යෝග පාඨය: "Ko e ʻOtua mo Tonga ko hoku tofiʻa" "දෙවියන් සහ ටොංගා මගේ උරුමයයි."
ජාතික ගීය: "Ko e fasi ʻo e tuʻi ʻo e ʻOtu Tonga" "ටොංගා දූපත් වල රජුගේ ගීතය"
අගනුවර සහ විශාලතම නගරය	නුකුවාලෝෆා 21°8′S 175°12′W / 21.133°S 175.200°W / -21.133; -175.200
නිල භාෂා(ව)	ටොංගන් ඉංග්‍රීසි
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2018)	97% ටොංගන් 0.7% යුරෝනියානුවන් 2.3% වෙනත් අය
ආගම (2016)	96.9% ක්‍රිස්තියානි —53.7% මෙතෝදිස්ඨ —18.6% මෝමන්වාදය —14.2% කතෝලික —10.4% වෙනත් ක්‍රිස්තියානි 2.2% බහායි ඇදහිල්ල 0.5% ආගමක් නොමැති 0.3% වෙනත්
ජාති නාම(ය)	ටොංගන්
රජය	ඒකීය පාර්ලිමේන්තු අර්ධ-ව්‍යවස්ථාමය රාජාණ්ඩුව
• රාජාණ්ඩුව	VI වන ටුපෝ
• අගමැති	අයිසාකේ ඒකේ
• සභා කථානායක	ෆටාෆෙහි ෆකාෆනුවා
ව්‍යවස්ථාදායකය	ව්‍යවස්ථාදායක සභාව
ස්වාධීනත්වය  එක්සත් රාජධානිය වෙතින්
• ස්වාධීනත්වය ප්‍රකාශ කරන ලද්දේ	1970 ජුනි 4
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	748 km^2 (289 sq mi) (175 වෙනි)
• ජලය (%)	4.0
ජනගහණය
• 2021 ජන සංගණනය	100,209 (199 වෙනි)
• ජන ඝණත්වය	139/km^2 (360.0/sq mi) (76 වෙනි^a)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2019 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් මිලියන 655
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 6,496
දදේනි (නාමික)	2019 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් මිලියන 493
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 4,888
ගිනි (2021)	27.1 පහළ
මාසද (2022)	0.739 ඉහළ · 98 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	ටොන්ගන් පාන්ගා (TOP)
වේලා කලාපය	UTC+13
දින ආකෘති	දිදි/මාමා/වවවව
රිය ධාවන මං තීරුව	වම
ඇමතුම් කේතය	+676
අන්තර්ජාල TLD	.to
2005 සංඛ්‍යාලේඛන මත පදනම්ව.

ටොංගා දූපත මුලින්ම ජනාවාස වූයේ වසර 2,500 කට පමණ පෙර ලැපිටා සංස්කෘතියේ කොටසක් වූ පොලිනීසියානු පදිංචිකරුවන් විසිනි, ඔවුන් ක්‍රමයෙන් ටොංගා ජනතාව ලෙස සුවිශේෂී හා ශක්තිමත් ජනවාර්ගික අනන්‍යතාවයක්, භාෂාවක් සහ සංස්කෘතියක් පරිණාමය කළහ. ඔවුන් ඉක්මනින් දකුණු පැසිෆික් සාගරය හරහා බලවත් පදනමක් ස්ථාපිත කළ අතර, ටොංගා ව්‍යාප්තිවාදයේ සහ යටත් විජිතකරණයේ මෙම කාල පරිච්ඡේදය ටුයි ටොංගා අධිරාජ්‍යය ලෙස හැඳින්වේ. පළමු ටොංගා රජු වන 'අහෝ'යිටු'ගේ පාලනයේ සිට, ටොංගා කලාපීය බලවතෙකු බවට පත්විය. එය සොලමන් දූපත් වල කොටස් සහ බටහිරින් නිව් කැලිඩෝනියාව සහ ෆීජි හි සිට සැමෝවා සහ නියු දක්වා සහ නැගෙනහිරින් නූතන ප්‍රංශ පොලිනීසියාවේ කොටස් දක්වා පවා පැසිෆික් සාගරයේ පෙර නොවූ විරූ ප්‍රදේශ යටත් කරගෙන පාලනය කළ තලසොක්‍රසියක් විය. 13 වන සියවසේ සැමෝවා විප්ලවයෙන් පසුව සහ 1616 දී යුරෝපීයයන් දූපත් සොයා ගැනීමෙන් පසුව පවා ශක්තිමත්ව පැවති පැසිෆික් සාගරය කෙරෙහි ආර්ථික, වාර්ගික සහ සංස්කෘතික බලපෑම සඳහා ටුයි ටොන්ගා ප්‍රසිද්ධියට පත් විය.

1900 සිට 1970 දක්වා, ටොන්ගා රාජ්‍යය බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත රාජ්‍ය තත්ත්වය හිමි කරගෙන සිටියේය. එක්සත් රාජධානිය මිත්‍රත්ව ගිවිසුමක් යටතේ ටොන්ගා රාජ්‍යයේ විදේශ කටයුතු බලා ගත් නමුත්, ටොන්ගා රාජ්‍යය කිසි විටෙකත් කිසිදු විදේශීය බලවතෙකුට තම ස්වෛරීභාවය අත්හැරියේ නැත. 2010 දී, ටොන්ගා රාජ්‍යය එහි සාම්ප්‍රදායික නිරපේක්ෂ රාජාණ්ඩුවෙන් තීරණාත්මක පියවරක් ගෙන අර්ධ ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවක් බවට පත් වූයේ, ව්‍යවස්ථාදායක ප්‍රතිසංස්කරණ මගින් එහි පළමු අර්ධ නියෝජිත මැතිවරණය සඳහා මග පෑදීමෙන් පසුවය.

ටොංගා රාජ්‍යය පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්ගේ සංවිධානය, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය, පැසිෆික් දූපත් සංසදය සහ කුඩා දූපත් රාජ්‍යයන්ගේ සන්ධානයේ සාමාජිකයෙකි.

නිරුක්තිය

ටොංගා ඇතුළු බොහෝ පොලිනීසියානු භාෂාවලින්, ටොංගා (Tongan: [ˈtoŋa]), යන වචනය පැමිණෙන්නේ 'දකුණට' යන අර්ථය ඇති ෆකටොන්ගා යන වචනයෙන් වන අතර, දූපත් සමූහය එසේ නම් කර ඇත්තේ එය බටහිර පොලිනීසියාවේ දූපත් කණ්ඩායම් අතර දකුණු දෙසින් පිහිටි කණ්ඩායම වන බැවිනි. ටොංගා යන වචනය හවායි වචනයක් වන කෝනාට ආවේණික වන අතර එහි අර්ථය 'ලිවර්ඩ්' යන්නයි, එය හවායි හි කෝනා දිස්ත්‍රික්කයේ නමේ ආරම්භයයි.

1773 දී කපිතාන් ජේම්ස් කුක්ගේ පළමු සංචාරයේදී ඔහුට ලැබුණු සුහද පිළිගැනීම නිසා ටොංගා බටහිරින් "මිත්‍රශීලී දූපත්" ලෙස ප්‍රසිද්ධ විය. ඔහු පැමිණියේ ටුයි ටොංගා (දූපත් වල රජ) වෙත පළමු පලතුරු පරිත්‍යාග කිරීම කේන්ද්‍ර කරගත් වාර්ෂික 'ඉනාසි' උත්සවය පැවැත්වෙන අවස්ථාවේදීය, එබැවින් ඔහුට උත්සව සඳහා ආරාධනයක් ලැබුණි. උත්ප්‍රාසාත්මක ලෙස, ලේඛක විලියම් මැරිනර්ට අනුව, දේශපාලන නායකයින්ට රැස්වීම අතරතුර කුක් මරා දැමීමට අවශ්‍ය වූ නමුත්, එය සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා ක්‍රියාකාරී සැලැස්මක් පිළිබඳව ඔවුන්ට එකඟ විය නොහැකි බැවින් එය සිදු නොකළහ.

ඉතිහාසය

ටොංගා පුරාවෘත්තයට අනුව, මවුයි අර්ධද්වීපිකයා සාගරයෙන් දූපත් සමූහයක් නිර්මාණය කළ අතර, මුලින්ම ටොංගාටාපු, හාපායි දූපත් සහ වාවාවු ලෙස පෙනී සිටි අතර, එය නූතන ටොංගා බවට පත් වූ දෙයට ඒකාබද්ධ විය.

පුරාවිද්‍යාඥයින් විසින් මෙලනීසියාවේ දූපතේ සිට සැමෝවා දක්වා ආවරණය කරන ලද ලැපිටා සංස්කෘතිය ලෙස හඳුන්වන දෙයට සම්බන්ධ ඔස්ට්‍රෝනියානු භාෂාව කතා කරන කණ්ඩායමක් සහ පසුව ක්‍රි.පූ. 1500 සහ 1000 අතර කාලයකදී ටොංගා හි වාසය කළහ. ටොංගා මුලින්ම ජනාවාස වූයේ කවදාදැයි විද්වතුන් තවමත් විවාද කරයි, නමුත් තෝරියම් ආලය තහවුරු කරන්නේ ක්‍රි.පූ. 888 දී, අවුරුදු ± 8 ක් වන විට පැරණිතම ජනාවාස නගරය වන නුකුලේකා වෙත පදිංචිකරුවන් පැමිණ ඇති බවයි. ටොංගා හි පූර්ව සම්බන්ධතා ඉතිහාසය මුඛ ඉතිහාසය හරහා බෙදා ගන්නා ලද අතර එය පරම්පරාවෙන් පරම්පරාවට සම්ප්‍රේෂණය විය.

12 වන සියවස වන විට, ටොංගානුවන් සහ ටොංගානු රජෙකු වූ ටුයි ටොංගා, මධ්‍යම පැසිෆික් කලාපය පුරා - නියු, සැමෝවා, රොටුමා, වැලිස් සහ ෆුටූනා, නිව් කැලිඩෝනියාවේ සිට ටිකෝපියාව දක්වා - කීර්තියක් අත්කර ගෙන සිටි අතර, එම කාලය තුළ ටුයි ටොංගා අධිරාජ්‍යයක් පැවති බව සමහර ඉතිහාසඥයින් කතා කිරීමට හේතු විය. 15 වන සහ 17 වන සියවස්වල ටොංගා හි සිවිල් යුද්ධ ඇති වූ බව දන්නා කරුණකි.

ටොංගානු ජනයා ප්‍රථම වරට යුරෝපීයයන් මුණගැසුණේ 1616 දී, විලෙම් ෂූටන් විසින් නායකත්වය දුන් එන්‍රාච්ට් නම් ලන්දේසි නෞකාව වෙළඳාමේ යෙදීම සඳහා දූපත් වෙත කෙටි සංචාරයක් කළ විටය. පසුව, අනෙකුත් ලන්දේසි ගවේෂකයෝ පැමිණියහ, ජේකොබ් ලෙ මයර් (උතුරු දූපත වන නියුවාටොපුටාපු වෙත ගිය); සහ 1643 දී (ටොංගාටාපු සහ හාපායි වෙත ගිය) අබෙල් ටස්මන්. පසුව කැපී පෙනෙන යුරෝපීය අමුත්තන් අතර 1773, 1774 සහ 1777 දී බ්‍රිතාන්‍ය රාජකීය නාවික හමුදාවේ ජේම්ස් කුක්; 1781 දී ස්පාඤ්ඤ නාවික ගවේෂක ෆ්‍රැන්සිස්කෝ මොරෙල් ඩි ලා රුවා; 1793 දී ඇලෙස්සැන්ඩ්‍රෝ මැලස්පිනා; 1797 දී පළමු ලන්ඩන් මිෂනාරිවරුන්; සහ 1822 දී වෙස්ලියන් මෙතෝදිස්ත අමාත්‍යවරයෙකු වූ පූජ්‍ය වෝල්ටර් ලෝරි ඇතුළත් විය.

තල්මසුන් දඩයම් කිරීමේ යාත්‍රා මුල්ම නිත්‍ය බටහිර සංචාරකයින් අතර විය. වාර්තාගත මේවායින් පළමුවැන්න 1799 ජුනි මාසයේදී ටොංගා දූපත් අතර දක්නට ලැබුණු බවට වාර්තා වූ ඈන් සහ හෝප් ය. අවසන් වරට දන්නා තල්මසුන් දඩයම් කරන අමුත්තා වූයේ 1899 දී ඇල්බට්‍රොස් ය. එම නෞකාව ජලය, ආහාර සහ දැව නැවත සැපයීමක් සොයමින් ටොංගා වෙත පැමිණියේය. බටහිර ජාතිකයන් විසින් වැඩිපුරම සංචාරය කරන ලද දූපත් වූයේ අටා, 'ඉවා, හාපායි, ටොංගාටාපු සහ වාවා'වු ය. සමහර විට, මෙම යාත්‍රාවල කාර්ය මණ්ඩල සාමාජිකයින් ලෙස සේවය කිරීම සඳහා ටොංගානු පිරිමින් බඳවා ගන්නා ලදී. එක්සත් ජනපද ගවේෂණ ගවේෂණය 1840 දී ටොංගා වෙත ගියේය.

1845 දී, අභිලාෂකාමී තරුණ ටොංගානු රණශූරයෙකු, උපායමාර්ගිකයෙකු සහ කථිකයෙකු වන ටවුෆා'හාවු ටොංගාව රාජධානියක් බවට එක්සත් කළේය. ඔහු ප්‍රධාන වශයෙන් ටු'යි කනොකුපොලු යන පදවි නාමය දැරූ නමුත් 1831 දී මෙතෝදිස්ත මිෂනාරිවරුන් විසින් සියඕසි ("ජෝර්ජ්") යන නමින් බව්තීස්ම කරන ලදී. 1875 දී, මිෂනාරි ෂර්ලි වැල්ඩෙමාර් බේකර්ගේ සහාය ඇතිව, ඔහු ටොංගාව ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවක් ලෙස ප්‍රකාශයට පත් කළේය, බටහිර රාජකීය ශෛලිය විධිමත් ලෙස අනුගමනය කළේය, "සර්ෆ්වරුන්" නිදහස් කළේය, නීති සංග්‍රහයක්, ඉඩම් අයිතිය සහ මාධ්‍ය නිදහස ස්ථාපිත කළේය, සහ ප්‍රධානීන්ගේ බලය සීමා කළේය.

1900 මැයි 18 වන දින බ්‍රිතාන්‍යය සමඟ ඇති කරගත් මිත්‍රත්ව ගිවිසුමක් යටතේ ටොංගා ආරක්ෂිත රාජ්‍යයක් බවට පත් විය. යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් සහ ප්‍රතිවාදී ටොංගා ප්‍රධානීන් ටවුෆාහාවුගෙන් පසු රජු ලෙස පත් වූ පුද්ගලයා බලයෙන් පහ කිරීමට අසාර්ථක උත්සාහයක් දැරූ විට. ගිවිසුම මගින් බ්‍රිතාන්‍ය කොන්සල්වරයෙකුට (1901–1970) වඩා ඉහළ ස්ථිර නියෝජිතයෙකු ටොංගා වෙත පත් කරන ලදී. බ්‍රිතාන්‍යයේ ආරක්ෂාව යටතේ, ටොංගා සිය ස්වෛරීභාවය පවත්වා ගෙන ගිය අතර එහි රාජාණ්ඩු රජය රඳවා ගත් එකම පැසිෆික් ජාතිය ලෙස පැවතුනි. ටොංගා රාජාණ්ඩුව එක් පවුලකින් අඛණ්ඩව පාරම්පරික පාලකයින්ගේ අනුප්‍රාප්තිකයක් අනුගමනය කරයි.

නවසීලන්තයේ සිට නැවකින් ටොංගා වෙත ගෙන එන ලද 1918 උණ වසංගතයෙන් ටොංගා ජාතිකයින් 1,800 ක් මිය ගිය අතර එය මරණ අනුපාතය 8% ක් පමණ වේ.

1965 දී ටොංගා රැජිනගේ මරණයට පෙර III වන සලෝටේ ටුපෝ විසින් ස්ථාපිත කරන ලද විධිවිධාන යටතේ මිත්‍රත්ව ගිවිසුම සහ ටොංගා හි ආරක්ෂක තත්ත්වය 1970 දී අවසන් විය. එහි බ්‍රිතාන්‍ය සබඳතා හේතුවෙන්, ටොංගා 1970 දී පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලයට එක් විය (සාමාන්‍ය ලෙස මැලේසියාව, බෲනායි, ලෙසෝතෝ සහ එස්වාටිනි සමඟ එක්සත් රාජධානියේ රජෙකු සිටීම වෙනුවට තමන්ගේම රජෙකු සිටි රටක් ලෙස). 1999 සැප්තැම්බර් මාසයේදී ටොංගා එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය. යටත් විජිත බලපෑම්වලට නිරාවරණය වුවද, ටොංගා සැමවිටම තමන්ව පාලනය කර ඇති අතර, එය පැසිෆික් කලාපයේ අද්විතීය කරයි.

2022 ජනවාරි මාසයේදී, ටොංගාටාපු ප්‍රධාන දූපතට උතුරින් කිලෝමීටර් 65 (සැතපුම් 40; නැමීබියාවේ සැතපුම් 35) ක් දුරින් පිහිටි හුංගා ටොංගා–හුංගා හාපායි ගිනි කන්ද පුපුරා ගිය අතර, අගනුවර නුකුවාලෝෆා ඇතුළු දූපත් සමූහයේ සමහර කොටස් ජලයෙන් යට විය. පිපිරීම රාජධානියට දැඩි ලෙස බලපෑ අතර, බොහෝ සන්නිවේදනයන් කපා හැරිය අතර සහ ටොංගා හි පුද්ගලයින් හතර දෙනෙකු මිය ගියේය. පේරු හි, අසාමාන්‍ය සුනාමි රළ හේතුවෙන් කාන්තාවන් දෙදෙනෙකු දියේ ගිලී මිය ගියේය. අන්තර්ජාල සහ දුරකථන සම්බන්ධතා සඳහා ටොංගා කේබල් පද්ධතියේ භාවිතා කරන සබ්මැරීන් ෆයිබර් ඔප්ටික් කේබලයක් අලුත්වැඩියා කිරීමට සති පහක් පමණ ගත විය.

දේශපාලනය

ටොංගා යනු ව්‍යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවකි. එය පැසිෆික් දූපත් වල පවතින එකම ස්වදේශික රාජාණ්ඩුවයි (හවායි ද බලන්න). රජතුමා කෙරෙහි ගෞරවය, පූජනීය පරමාධිපතියා වන ටුයි ටොංගා සඳහා මුල් සියවස්වල පැවති ගෞරවය ප්‍රතිස්ථාපනය කරයි. රජතුමා පිළිබඳ විවේචනය ටොංගා සංස්කෘතියට සහ ආචාර ධර්මවලට පටහැනි යැයි සැලකේ. ටොංගා එහි පුරවැසියන්ට සැමට නොමිලේ සහ අනිවාර්ය අධ්‍යාපනයක්, නාමික ගාස්තු පමණක් සහිත ද්විතීයික අධ්‍යාපනයක් සහ පශ්චාත් ද්විතීයික අධ්‍යාපනය සඳහා විදේශ අරමුදල් සහිත ශිෂ්‍යත්ව ලබා දෙයි.

ටොංගා හි ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ගැති ව්‍යාපාරය, බහුතර සාමාන්‍ය ජනතාව සඳහා පාර්ලිමේන්තුවේ වඩා හොඳ නියෝජනයක් සහ රාජ්‍ය කටයුතු සම්බන්ධයෙන් වඩා හොඳ වගවීමක් ඇතුළු ප්‍රතිසංස්කරණ ප්‍රවර්ධනය කරයි. රාජාණ්ඩුව පෙරලා දැමීම ව්‍යාපාරයේ කොටසක් නොවන අතර, ප්‍රතිසංස්කරණ වෙනුවෙන් පෙනී සිටියද, රාජාණ්ඩුව ස්ථාපිත කිරීම මහජන සහයෝගය දිගටම ලබා ගනී. මෑතක් වන තුරුම, පාලන ගැටළුව සාමාන්‍යයෙන් අනෙකුත් රටවල නායකයින් විසින් නොසලකා හරින ලද නමුත්, ප්‍රධාන ආධාර පරිත්‍යාගශීලීන් සහ අසල්වැසි නවසීලන්තය සහ ඕස්ට්‍රේලියාව දැන් ටොංගා රජයේ සමහර ක්‍රියාමාර්ග පිළිබඳව කනස්සල්ල පළ කරමින් සිටී.

සැලෝට් රැජිනගේ පූර්වාදර්ශ සහ බොහෝ ජාත්‍යන්තර උපදේශකයින්ගේ උපදෙස් අනුගමනය කරමින්, IV වන ටවුෆාහාවු ටුපෝ රජු (1965-2006 රජකම් කළ) යටතේ ටොංගා රජය ආර්ථිකය මුදල් බවට පත් කළේය, වෛද්‍ය සහ අධ්‍යාපන පද්ධති ජාත්‍යන්තරීකරණය කළේය, සහ සාමාන්‍ය ජනතාවට ද්‍රව්‍යමය ධනය (නිවාස, මෝටර් රථ සහ අනෙකුත් භාණ්ඩ), අධ්‍යාපනය සහ විදේශ සංචාර වැඩි වන ආකාරවලට ප්‍රවේශ වීමට ඉඩ සැලසීය.

ටොංගා හි පිරිමි සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධී වන අතර, උපරිම දඬුවම වසර 10 ක සිර දඬුවමක් සහිතව, නමුත් නීතිය ක්‍රියාත්මක නොවේ. ටොංගා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව මගින් ඉඩම් අයිතිය ආරක්ෂා කරයි; විදේශිකයන්ට ඉඩම් විකිණිය නොහැක (එය බදු දිය හැකි වුවද).

දේශපාලන සංස්කෘතිය

IV වන ටවුෆාහාවු ටුපෝ රජු සහ ඔහුගේ රජය ගැටළු සහගත ආර්ථික තීරණ කිහිපයක් ගත් අතර, හිටපු අගමැති අකිලිසි පොහිවා ඇතුළු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ක්‍රියාකාරීන් විසින් අඥාන ආයෝජන සඳහා ඩොලර් මිලියන ගණනක් නාස්ති කළ බවට චෝදනා කරන ලදී. ගැටළු බොහෝ දුරට හේතු වී ඇත්තේ විවිධ යෝජනා ක්‍රම හරහා ජාතික ආදායම වැඩි කිරීමට ගත් උත්සාහයන් මගිනි - ටොංගාව න්‍යෂ්ටික අපද්‍රව්‍ය බැහැර කිරීමේ ස්ථානයක් බවට පත් කිරීම (වත්මන් ඔටුන්න හිමි කුමරු විසින් 1990 ගණන්වල මැද භාගයේදී ඉදිරිපත් කරන ලද අදහසක්), සහ ටොංගා ආරක්ෂිත පුද්ගලයින්ගේ ගමන් බලපත්‍ර විකිණීම (අවසානයේ ටොංගාවට මිලදී ගන්නන් ස්වභාවිකකරණය කිරීමට බල කෙරුණු අතර, ටොංගා තුළ ජනවාර්ගිකත්වය පදනම් කරගත් ගැටළු ඇති විය).

(අල්-කයිඩා සඳහා නැව්ගත කිරීම් ඇතුළුව නීති විරෝධී ක්‍රියාකාරකම්වල නියැලී සිටින බව ඔප්පු වූ) විදේශීය නැව් ලියාපදිංචි කිරීම, භූ-කක්ෂීය චන්ද්‍රිකා ස්ථාන ඉල්ලා සිටීම (එයින් ලැබෙන ආදායම රාජ්‍යයට නොව ප්‍රින්සස් රාජකීයයට අයත් බව පෙනේ), ඕක්ලන්ඩ් ගුවන්තොටුපළේ පසෙකට දැමූ භාවිතයට ගත නොහැකි බෝයිං 757 යානයක දිගුකාලීන ප්‍රඥප්තියක් තබා ගැනීම, රෝයල් ටොන්ගන් ගුවන් සේවය බිඳවැටීමට හේතු විය, සහ චීනයට සිගරට් අපනයනය කිරීම සඳහා කර්මාන්ත ශාලාවක් අනුමත කිරීම (ටොන්ගන් වෛද්‍ය නිලධාරීන්ගේ උපදෙස් සහ දශක ගණනාවක සෞඛ්‍ය ප්‍රවර්ධන පණිවිඩවලට පටහැනිව)

රජු විශාල පොරොන්දු සහිත සමපේක්ෂකයින්ට ගොදුරු විය හැකි බව ඔප්පු වූ අතර, රජුගේ උසාවියේ විහිළුකාරයා ලෙස තමා හැඳින්වූ මූල්‍ය උපදේශකයෙකු වන ජෙසී බොග්ඩොනොෆ්ට ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 26 ක් අහිමි වූ බව වාර්තා වේ. පොලිසිය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී හිතවාදී නායකයින් සිරගත කළ අතර, රජය නැවත නැවතත් ද ටොන්ගන් ටයිම්ස් පුවත්පත (නවසීලන්තයේ මුද්‍රණය කර ටොන්ගා හි විකුණන ලදී) රාජසන්තක කළේය, මන්ද කතුවරයා රජුගේ වැරදි පිළිබඳව වාචිකව විවේචනය කර තිබුණි. විශේෂයෙන්, රජය විවේචනය කිරීම සඳහා නිෂ්පාදනය කරන ලද සහ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී නායක 'අකිලිසි පෝහිවා' විසින් ටොංගා හි මුද්‍රණය කරන ලද කෙලියා, එම කාලය තුළ තහනම් කර නොතිබුණි. කෙසේ වෙතත්, පොහිවා බැරැට්‍රි (නිතර නඩු) ආකාරයෙන් හිරිහැරවලට ලක් විය.

2003 මැද භාගයේදී, රාජාණ්ඩුවේ ප්‍රතිරූපය ආරක්ෂා කිරීම සඳහා, මාධ්‍ය නිදහස බලපත්‍ර ලබා දීම සහ සීමා කිරීම මගින්, මාධ්‍ය "ටොංගනීකරණය" කිරීම සඳහා රැඩිකල් ව්‍යවස්ථා සංශෝධනයක් රජය විසින් සම්මත කරන ලදී. සාම්ප්‍රදායික සංස්කෘතික වටිනාකම් මත පදනම්ව රජය සහ රාජකීයයන් විසින් මෙම සංශෝධනය ආරක්ෂා කරන ලදී. බලපත්‍ර නිර්ණායකවලට රටේ ජීවත් වන ටොංගා ජාතිකයින් විසින් 80% ක හිමිකාරිත්වය ඇතුළත් වේ. 2004 ഫെബ്രുവരി වන විට, නව පනත යටතේ බලපත්‍ර ප්‍රතික්ෂේප කරන ලද එම පත්‍රිකා අතරට ටයිමි ඕ ටොංගා (ටොංගන් ටයිම්ස්), කෙලියා සහ මාතංගි ටොංගා ඇතුළත් විය - එම අවසර ලත් බලපත්‍ර ඒකාකාරව පල්ලිය පදනම් කරගත් හෝ රජයට පක්ෂපාතී විය.

අගනුවර පැවති දහස් ගණනක විරෝධතා පාගමනකදී, මැතිවරණ ක්‍රමය ප්‍රජාතන්ත්‍රීයකරණය කිරීම සඳහා ටොංගන් රජයට බලපෑම් කරන ලෙස ඕස්ට්‍රේලියාව සහ අනෙකුත් ජාතීන් සඳහා ටුයි පෙලේකේ (කුමාරයෙකු, රජුගේ බෑණනුවන් සහ තේරී පත් වූ පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරයෙකු) විසින් කරන ලද ඉල්ලීමකදී සහ පනත් කෙටුම්පත පිළිබඳ අධිකරණ පරීක්ෂණයක් ඉල්ලා සිටින නීතිමය ආඥාවකින් පනත් කෙටුම්පතට විරුද්ධ විය. තේරී පත් වූ "මහජන නියෝජිතයින්" නව දෙනාගෙන් හතක් ඇතුළුව අත්සන් 160 ක් පමණ දෙවැන්නට සහාය විය.

එවකට ඔටුන්න හිමි කුමරු ටුපුටෝආ සහ රාජකීය කුමරිය වූ පිලොලෙවු, ​​මෙම ගැටලුව සම්බන්ධයෙන් සාමාන්‍යයෙන් නිහඬව සිටියහ. සමස්තයක් වශයෙන් ගත් කල, වෙනස්කම් දේශපාලනය අස්ථාවර කිරීමට, පවතින තත්ත්වයට සහයෝගය කැබලි කිරීමට සහ රාජාණ්ඩුව මත තවදුරටත් පීඩනයක් එල්ල කිරීමට තර්ජනය කළේය.

2005 දී, රජය විසඳුමක් ලබා ගැනීමට පෙර වැඩ වර්ජනය කරන සිවිල් සේවා සේවකයින් සමඟ සති කිහිපයක් සාකච්ඡා කළේය. ඉන්පසු ඇති වූ සිවිල් නොසන්සුන්තාව ටොංගා දූපතට පමණක් සීමා නොවීය; රජුගේ නවසීලන්ත නිවසින් පිටත විරෝධතා ද සිරස්තල බවට පත් විය.

අගමැති කුමරු 'අහො'යිතු 'උනුවාකි'ඔටොංගා ටුකු'ආහෝ (ලවාකා අට 'උලුකලාලා') (දැන් VI වන ටුපු රජු) 2006 පෙබරවාරි 11 වන දින හදිසියේම ඉල්ලා අස් වූ අතර ඔහුගේ අනෙකුත් කැබිනට් අමාත්‍ය ධුර ද අත්හැරියේය. තේරී පත් වූ කම්කරු අමාත්‍ය ෆෙලෙටි සෙවෙලේ අන්තර්වාරයේදී ඔහු වෙනුවට පත් කරන ලදී.

2006 ජූලි 5 වන දින, කැලිෆෝනියාවේ මෙන්ලෝ පාර්ක් හි රියදුරෙකු විසින් ටුʻඉපෙලෙහේක් උලුවාලු කුමරු, ඔහුගේ බිරිඳ සහ ඔවුන්ගේ රියදුරු මරණයට පත් කරන ලදී. 55 හැවිරිදි ටුʻඉපෙලෙහේක්, ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථා ප්‍රතිසංස්කරණ කොමිසමේ සම සභාපතිවරයා සහ රජුගේ බෑණනුවන් විය.

2006 සැප්තැම්බර් මාසයේදී පස්වන ජෝර්ජ් ටුපෝ ඔහුගේ පියාගෙන් පසු බලයට පත් වූ විට මහජනතාව යම් යම් වෙනස්කම් අපේක්ෂා කළහ. 2006 නොවැම්බර් 16 වන දින, අගනුවර වන නුකුආලෝෆා හි කැරලි ඇති වූ අතර, රජය තුළ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය වැඩි කිරීමට කිසිදු ප්‍රගතියක් ලබා නොගෙන පාර්ලිමේන්තුව වසර සඳහා කල් තබනු ඇතැයි පෙනෙන්නට තිබුණි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී හිතවාදී ක්‍රියාකාරීන් සාප්පු, කාර්යාල සහ රජයේ ගොඩනැගිලි පුළුස්සා කොල්ල කෑහ. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, නගර මධ්‍යයෙන් 60% කට වඩා විනාශ වූ අතර හය දෙනෙකු පමණ මිය ගියහ. ටොංගා ආරක්ෂක හමුදා සහ නවසීලන්තය ප්‍රමුඛ ඒකාබද්ධ කාර්ය සාධක බලකායේ භටයින්ගේ ක්‍රියාමාර්ග මගින් කැළඹීම් අවසන් විය.

2008 ජූලි 29 වන දින, පස්වන ජෝර්ජ් ටුපෝ රජු ඔහුගේ බලයෙන් වැඩි කොටසක් අත්හරින බවත්, එදිනෙදා රජයේ කටයුතුවල ඔහුගේ භූමිකාව අගමැතිට භාර දෙන බවත් මාලිගය නිවේදනය කළේය. පළමු පාර්ලිමේන්තුවේ වැඩි කොටසක් තේරී පත්වන 2010 සඳහා රාජාණ්ඩුව සූදානම් කිරීම සඳහා මෙය සිදු කරන බව රාජකීය කුටියේ නිලධාරියා පැවසූ අතර, ඔහු මෙසේ පැවසීය: "එකම පොලිනීසියානු රාජධානියේ පරමාධිපතියා ... ඔහුගේ බොහෝ ජනතාවගේ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී අභිලාෂයන් සපුරාලීම සඳහා ස්වේච්ඡාවෙන් තම බලතල අත්හරිමින් සිටී." පසුගිය සතියේ, රජය පැවසුවේ රජු රාජකීය පවුලේ ධනයෙන් වැඩි කොටසකට දායක වූ රාජ්‍ය වත්කම් විකුණා දැමූ බවයි.

2012 මාර්තු 15 වන දින, පස්වන ජෝර්ජ් ටුපෝ රජුට නියුමෝනියාව වැළඳී හොංකොං හි ක්වීන් මේරි රෝහලට ගෙන එන ලදී. පසුව ඔහුට ලියුකේමියාව ඇති බව හඳුනා ගන්නා ලදී. ඉන් ටික කලකට පසු ඔහුගේ සෞඛ්‍යය සැලකිය යුතු ලෙස පිරිහී ගිය අතර, 2012 මාර්තු 18 වන දින සවස 3:15 ට ඔහු මිය ගියේය. ඔහුගෙන් පසු ඔහුගේ සහෝදරයා වන VI වන ටුපෝ රජකමට පත් වූ අතර, ඔහු 2015 ජූලි 4 වන දින කිරුළු පළඳවන ලදී.

විදේශ සබඳතා

2009 ජනවාරි වන විට මාතංගි ටොංගා විදේශ ප්‍රතිපත්තිය මාතංගි ටොංගා විසින් "නැගෙනහිර දෙසින් බලන්න" ලෙස විස්තර කරන ලදී - විශේෂයෙන්, ආසියාව (ඇත්ත වශයෙන්ම පැසිෆික් රාජධානියේ වයඹ දෙසින් පිහිටා ඇත) සමඟ සමීප රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික හා ආර්ථික සබඳතා ඇති කර ගැනීම ලෙස. 2021 වන විට, චීනය ටොංගා හි විශාල බලපෑමක් ලබා ඇති අතර, නව රාජකීය මාළිගාවක් ඇතුළු යටිතල පහසුකම් ව්‍යාපෘති සඳහා මූල්‍යකරණය කරමින් සහ රටේ විදේශ ණයෙන් තුනෙන් දෙකක් දරයි.

ටොංගා එක්සත් ජනපදය සමඟ සුහද සබඳතා පවත්වයි. එය එක්සත් රාජධානිය සමඟ හොඳ සබඳතා පවත්වාගෙන ගියද, දෙරට විශේෂයෙන් සමීප සබඳතා පවත්වාගෙන යන්නේ නැත. එක්සත් රාජධානිය 2006 දී ටොංගා හි සිය මහ කොමසාරිස් කාර්යාලය වසා දැමූ නමුත්, වසර 14 ක නොපැමිණීමකින් පසු 2020 ජනවාරි මාසයේදී එය නැවත ස්ථාපිත කරන ලදී. ඕෂනියාවේ කලාපීය බලවතුන් වන ඕස්ට්‍රේලියාව සහ නවසීලන්තය සමඟ ටොංගා හි සබඳතා හොඳයි.

ටොංගා දූපත් පැසිෆික් කලාපයේ ශක්තිමත් කලාපීය සබඳතා පවත්වාගෙන යයි. එය පැසිෆික් දූපත් සංසදය, දකුණු පැසිෆික් ව්‍යවහාරික භූ විද්‍යා කොමිසම, දකුණු පැසිෆික් සංචාරක සංවිධානය, පැසිෆික් කලාපීය පරිසර වැඩසටහන සහ පැසිෆික් ප්‍රජාවේ ලේකම් කාර්යාලයේ පූර්ණ සාමාජිකයෙකි.

2023 දී, ටොංගා සහ දේශගුණික විපර්යාසවලට ගොදුරු විය හැකි අනෙකුත් දූපත් (ෆීජි, නියු, සොලමන් දූපත්, ටුවාලු සහ වනුවාටු) රජයන් "පොසිල ඉන්ධන රහිත පැසිෆික් කලාපයකට සාධාරණ සංක්‍රාන්තියක් සඳහා පෝර්ට් විලා ඇමතුම" දියත් කළ අතර, පොසිල ඉන්ධන ක්‍රමයෙන් ඉවත් කිරීම සහ පුනර්ජනනීය බලශක්තියට "වේගවත් හා සාධාරණ සංක්‍රාන්තිය" සහ පරිසර විනාශයේ අපරාධ හඳුන්වා දීම ඇතුළුව පාරිසරික නීතිය ශක්තිමත් කිරීම ඉල්ලා සිටියේය.

හමුදා

ටොංගා රජය ඉරාකයේ ඇමරිකානු "කැමැත්තෙන් සිටින අයගේ සන්ධානය" ක්‍රියාවට සහාය දුන් අතර 2004 අගභාගයේදී සොල්දාදුවන් 40 කට වැඩි පිරිසක් (ඇමරිකානු හමුදාවක කොටසක් ලෙස) යෙදවීය. 2004 දෙසැම්බර් 17 වන දින භට පිරිස ආපසු සිය රටට පැමිණියහ. 2007 දී, දෙවන බලඇණියක් ඉරාකයට ගිය අතර, 2008 දී සන්ධානයට අඛණ්ඩ සහයෝගය දැක්වීමේ කොටසක් ලෙස තවත් දෙදෙනෙකු යවන ලදී. 2008 අවසානයේ ටොංගා සහභාගීත්වය අවසන් වූයේ ජීවිත හානි වාර්තා නොවී ය.

2010 දී, ටොංගා ආරක්ෂක සේවා අණදෙන නිලධාරී බ්‍රිගේඩියර් ජෙනරාල් ටවුඅයිකා උටාආටු, ඇෆ්ගනිස්ථානයේ බ්‍රිතාන්‍යයේ ජාත්‍යන්තර ආරක්ෂක සහායක බලකාය සමඟ සහයෝගයෙන් කටයුතු කිරීම සඳහා අවම වශයෙන් භටයින් 200 ක් වත් කැප කරන බවට ලන්ඩනයේදී ගිවිසුමක් අත්සන් කළේය. මෙම කාර්යය 2014 අප්‍රේල් මාසයේදී නිම කරන ලද අතර, එක්සත් රාජධානිය ටොංගා හි පැවති පෙළපාළියකදී සම්බන්ධ වූ සෑම සොල්දාදුවෙකුටම මෙහෙයුම් සේවා පදක්කම් ප්‍රදානය කළේය.

පැපුවා-නිව්ගිනියාවේ බුගන්විල් ගැටුමට සහ සොලමන් දූපත් වල ඕස්ට්‍රේලියානු නායකත්වයෙන් යුත් RAMSI බලකායට ටොංගා භටයින් සහ පොලිසිය දායක කර ඇත.

පරිපාලන අංශ

ටොංගා පරිපාලන අංශ පහකට බෙදා ඇත:

• ඉයුවා
• හාපායි
• නියුවා
• ටොංගටපු
• වවාඋ

භූගෝලය

ඕෂනියාවේ පිහිටා ඇති ටොංගා යනු දකුණු පැසිෆික් සාගරයේ පිහිටි දූපත් සමූහයකි, සැමෝවාට කෙලින්ම දකුණින් සහ හවායි සිට නවසීලන්තය දක්වා මාර්ගයෙන් තුනෙන් දෙකක් පමණ දුරින් පිහිටා ඇත. එහි දූපත් 171 ක්, ඉන් 45 ක් ජනාවාස වී ඇති අතර, ප්‍රධාන කණ්ඩායම් තුනකට බෙදා ඇත - වාවා'උ, හා'පායි සහ ටොංගාටාපු - සහ කිලෝමීටර 800 (සැතපුම් 500; නාවික-සැතපුම් 430) දිග උතුරු-දකුණු රේඛාවක් ආවරණය කරයි.

නුකුʻඅලෝෆා අගනුවර පිහිටා ඇති විශාලතම දූපත වන ටොංගාටාපු, වර්ග කිලෝමීටර් 257 (වර්ග සැතපුම් 99) ආවරණය කරයි. භූ විද්‍යාත්මකව, ටොංගා දූපත් වර්ග දෙකකි: බොහෝ දූපත් උස් වූ කොරල් සැකැස්මෙන් සෑදුණු හුණුගල් පදනමක් ඇත; අනෙක් ඒවා ගිනිකඳු පාදයක් මත හුණුගල් වලින් සමන්විත වේ.

දේශගුණය

ටොංගා හි නිවර්තන වැසි වනාන්තර දේශගුණයක් (Af) ඇති අතර එය සුවිශේෂී උණුසුම් කාල පරිච්ඡේදයක් (දෙසැම්බර්-අප්‍රේල්) වන අතර එම කාලය තුළ උෂ්ණත්වය 32 °C (89.6 °F) ට වඩා ඉහළ යන අතර සිසිල් කාල පරිච්ඡේදයක් (මැයි-නොවැම්බර්) ඇති අතර උෂ්ණත්වය කලාතුරකින් 27 °C (80.6 °F) ට වඩා ඉහළ යයි. දකුණේ ටොංගාටාපු හි උෂ්ණත්වය සහ වර්ෂාපතනය 23 °C (73.4 °F) සහ මිමි 1,700 (අගල් 66.9) සිට සමකයට ආසන්නව පිහිටි උතුරු දූපත් වල 27 °C (80.6 °F) සහ මිමි 2,970 (අගල් 116.9) දක්වා පරාසයක පවතී.

සාමාන්‍ය වැසි සහිත කාලය මාර්තු පමණ වන අතර, සාමාන්‍යයෙන් මිමි 263 (අගල් 10.4) වේ. සාමාන්‍ය දෛනික ආර්ද්‍රතාවය 80% කි. ටොංගා හි වාර්තා වූ ඉහළම උෂ්ණත්වය 1979 පෙබරවාරි 11 වන දින වාවා'උ හි 35 °C (95 °F) විය. ටොංගා හි වාර්තා වූ ශීතලම උෂ්ණත්වය 1994 සැප්තැම්බර් 8 වන දින ෆුවා'අමෝටු හි 8.7 °C (47.7 °F) විය. 15 °C (59 °F) හෝ ඊට අඩු උෂ්ණත්වයක් සාමාන්‍යයෙන් වියළි කාලයේදී මනිනු ලබන අතර උතුරු දූපත් වලට වඩා දකුණු ටොංගා හි බහුලව දක්නට ලැබේ. නිවර්තන සුළි සුළං සමය දැනට නොවැම්බර් 1 සිට අප්‍රේල් 30 දක්වා පවතී, නමුත් නිවර්තන සුළි සුළං සමයෙන් පිටත ටොංගා වලට බලපෑම් කළ හැකිය. 2021 ලෝක අවදානම් වාර්තාවට අනුව, ලොව පුරා වැඩිම ආපදා අවදානමක් ඇති රටවල් අතර ටොංගා තුන්වන ස්ථානයේ සිටී - ප්‍රධාන වශයෙන් රට බහු ස්වාභාවික උපද්‍රව වලට නිරාවරණය වීම හේතුවෙන්.

නුකුʻඅලෝෆා (Köppen Af) සඳහා කාලගුණ දත්ත
මාසය	ජන	පෙබ	මාර්	අප්‍රි	මැයි	ජුනි	ජූලි	අගෝ	සැප්	ඔක්	නොවැ	දෙසැ	වසර
වාර්තාගත ඉහළම °C (°F)	32 (90)	32 (90)	31 (88)	30 (86)	30 (86)	28 (82)	28 (82)	28 (82)	28 (82)	29 (84)	30 (86)	31 (88)	32 (90)
මධ්‍යන්‍ය දෛනික උපරිමය °C (°F)	29.4 (84.9)	29.9 (85.8)	29.6 (85.3)	28.5 (83.3)	26.8 (80.2)	25.8 (78.4)	24.9 (76.8)	24.8 (76.6)	25.3 (77.5)	26.4 (79.5)	27.6 (81.7)	28.7 (83.7)	27.3 (81.1)
දෛනික සාමාන්‍යය °C (°F)	26.4 (79.5)	26.8 (80.2)	26.6 (79.9)	25.3 (77.5)	23.6 (74.5)	22.7 (72.9)	21.5 (70.7)	21.5 (70.7)	22.0 (71.6)	23.1 (73.6)	24.4 (75.9)	25.6 (78.1)	24.1 (75.4)
මධ්‍යන්‍ය දෛනික අවමය °C (°F)	23.4 (74.1)	23.7 (74.7)	23.6 (74.5)	22.1 (71.8)	20.3 (68.5)	19.5 (67.1)	18.1 (64.6)	18.2 (64.8)	18.6 (65.5)	19.7 (67.5)	21.1 (70.0)	22.5 (72.5)	20.9 (69.6)
වාර්තාගත අවම °C (°F)	16 (61)	17 (63)	15 (59)	15 (59)	13 (55)	11 (52)	10 (50)	11 (52)	11 (52)	12 (54)	13 (55)	16 (61)	10 (50)
සාමාන්‍ය වර්ෂාපතනය mm (inches)	174 (6.9)	210 (8.3)	206 (8.1)	165 (6.5)	111 (4.4)	95 (3.7)	95 (3.7)	117 (4.6)	122 (4.8)	128 (5.0)	123 (4.8)	175 (6.9)	1,721 (67.8)
සාමාන්‍ය වැසි සහිත දින	17	19	19	17	15	14	15	13	13	11	12	15	180
සාමාන්‍ය සාපේක්ෂ ආර්ද්‍රතාවය (%)	77	78	79	76	78	77	75	75	74	74	73	75	76
Source: Weatherbase

පරිසර විද්‍යාව

ටොංගා හි ටොංගා නිවර්තන තෙත් වනාන්තර භෞමික පරිසර කලාපය අඩංගු වේ.

ටොංගා පුරාවෘත්තය දක්වා දිවෙන ටොංගා හි පියාඹන වවුලන් පූජනීය ලෙස සලකනු ලබන අතර රාජාණ්ඩුවේ දේපළ වේ. මේ අනුව, ඔවුන් ආරක්ෂා කර ඇති අතර ඔවුන්ට හානි කිරීමට හෝ දඩයම් කිරීමට නොහැකිය. එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, පියාඹන නරියා වවුලන් ටොංගා දූපත් බොහොමයක සමෘද්ධිමත් වී ඇත.

ටොංගා හි පක්ෂි ජීවිතයට මුළු විශේෂ 73 ක් ඇතුළත් වන අතර, ඉන් දෙකක් ආවේණික වේ, ටොංගා විස්ලර් සහ ටොංගා මෙගාපෝඩ්. මිනිසුන් විසින් විශේෂ පහක් හඳුන්වා දී ඇති අතර, අටක් දුර්ලභ හෝ අහම්බෙන් සිදු වේ. විශේෂ හතක් ගෝලීය වශයෙන් තර්ජනයට ලක්ව ඇත.

ආර්ථිකය

ටොංගා හි ආර්ථිකය සංලක්ෂිත වන්නේ විශාල මූල්‍ය නොවන අංශයක් සහ විදේශයන්හි ජීවත් වන රටේ ජනගහනයෙන් අඩකගේ (ප්‍රේෂණ) ප්‍රේෂණ මත දැඩි ලෙස යැපීමෙනි (ප්‍රධාන වශයෙන් ඕස්ට්‍රේලියාව, නවසීලන්තය සහ එක්සත් ජනපදය). රාජකීය පවුල සහ වංශවත් අය ආර්ථිකයේ මූල්‍ය අංශයේ ආධිපත්‍යය දරන අතර බොහෝ දුරට හිමිකර ගනී - විශේෂයෙන් විදුලි සංදේශ සහ චන්ද්‍රිකා සේවා. 2008 දී ෆෝබ්ස් සඟරාව විසින් ටොංගා ලෝකයේ හයවන දූෂිතම රට ලෙස නම් කරන ලදී.

2011 මාර්තු මාසයේ යුරෝමනි රටේ අවදානම් ශ්‍රේණිගත කිරීම්වල ටොංගා ලෝකයේ 165 වන ආරක්ෂිතම ආයෝජන ගමනාන්තය ලෙස ශ්‍රේණිගත කරන ලදී.

නිෂ්පාදන අංශය හස්ත කර්මාන්ත සහ තවත් ඉතා කුඩා පරිමාණ කර්මාන්ත කිහිපයකින් සමන්විත වන අතර ඒවා දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 5% ක් පමණ දායක වේ. වාණිජ ව්‍යාපාර ක්‍රියාකාරකම් ද නොපෙනෙන අතර, බොහෝ දුරට දකුණු පැසිෆික් කලාපය පුරා දක්නට ලැබෙන එකම විශාල වෙළඳ සමාගම් විසින් ආධිපත්‍යය දරයි. 1974 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, රටේ පළමු වාණිජ වෙළඳ බැංකුව වන ටොංගා බැංකුව විවෘත කරන ලදී.

ටොංගා හි සංවර්ධන සැලසුම් මගින් වර්ධනය වන පෞද්ගලික අංශයක්, කෘෂිකාර්මික ඵලදායිතාව වැඩිදියුණු කිරීම, ස්කොෂ් සහ වැනිලා-බෝංචි කර්මාන්ත පුනර්ජීවනය කිරීම, සංචාරක ව්‍යාපාරය සංවර්ධනය කිරීම සහ සන්නිවේදනය සහ ප්‍රවාහනය වැඩිදියුණු කිරීම අවධාරණය කෙරේ. සැලකිය යුතු ප්‍රගතියක් ලබා ඇත, නමුත් බොහෝ වැඩ තවමත් කළ යුතුව ඇත. විදේශයන්හි ටොංගා ජාතිකයින්ගෙන් ලැබෙන ආධාර මුදල් සහ ප්‍රේෂණ වලට ප්‍රතිචාර වශයෙන් කුඩා, වර්ධනය වන ඉදිකිරීම් අංශයක් සංවර්ධනය වෙමින් පවතී. එවැනි තීරණාත්මක දායකත්වයක් අගයමින්, විදේශයන්හි ජීවත් වන ටොංගා ජාතිකයින්ගේ අවශ්‍යතා සපුරාලීමේ අරමුණින් රජය අගමැති කාර්යාලයේ නව දෙපාර්තමේන්තුවක් නිර්මාණය කර ඇත. 2007 දී, ටොංගා ජාතිකයින්ට ද්විත්ව පුරවැසිභාවය ලබා ගැනීමට ඉඩ සැලසීම සඳහා ටොංගා පාර්ලිමේන්තුව පුරවැසි නීති සංශෝධනය කළේය.

වර්ණවත් සහ බොහෝ විට අසාමාන්‍ය මෝස්තර (හදවත හැඩැති සහ කෙසෙල් හැඩැති මුද්දර ඇතුළුව) සහිත ටොංගා ජාතික තැපැල් මුද්දර, මුද්දරකරුවන් අතර ජනප්‍රියයි.

2005 දී, රට ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකු වීමට සුදුසුකම් ලැබීය. මූලික ස්වේච්ඡා ප්‍රමාදයකින් පසු, 2007 ජූලි 27 වන දින ටොංගා WTO හි පූර්ණ සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය.

1996 දී සංස්ථාගත කරන ලද ටොංගා වාණිජ හා කර්මාන්ත මණ්ඩලය, එහි සාමාජිකයින්ගේ, පෞද්ගලික අංශයේ ව්‍යාපාරවල අවශ්‍යතා නියෝජනය කිරීමට සහ රාජධානියේ ආර්ථික වර්ධනය ප්‍රවර්ධනය කිරීමට උත්සාහ කරයි.

ටොංගා හි පුද්ගලයින් 106,000 ක් පමණ වාසය කරයි. එම සංඛ්‍යාව මෙන් දෙගුණයකටත් වඩා වැඩි පිරිසක් විදේශයන්හි, ප්‍රධාන වශයෙන් ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ, නවසීලන්තයේ සහ ඕස්ට්‍රේලියාවේ ජීවත් වෙති. 2008 ගෝලීය ආර්ථික අර්බුදය ආරම්භයේ සිට විදේශ ජනගහනයෙන් ලැබෙන ප්‍රේෂණ අඩුවෙමින් පවතී. සංචාරක කර්මාන්තය දියුණු වෙමින් පවතින නමුත් වසරකට සංචාරකයින් 90,000 ට අඩු සංඛ්‍යාවක් මධ්‍යස්ථව පවතී.

සංචාරක ව්‍යාපාරය

2023 සංචාරක පැමිණීම් % කින්

සංචාරක කර්මාන්තය සාපේක්ෂව නොදියුණුයි. ආර්ථික සංවර්ධනය සඳහා සංචාරක ව්‍යාපාරයට ප්‍රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කළ හැකි බව රජය හඳුනාගෙන ඇති අතර, මෙම ආදායම් මාර්ගය වැඩි කිරීමට උත්සාහ දරමින් සිටී. තල්මසුන් නැරඹීම, දඩයම් කිරීම, සර්ෆින් කිරීම, වෙරළ තීරයන් සඳහා කීර්තියක් ඇති කෲස් නැව් බොහෝ විට වාවාඋ හි නතර වන අතර දකුණු පැසිෆික් සංචාරක වෙළඳපොලේ ප්‍රධාන ක්‍රීඩකයෙකු බවට පත්වෙමින් තිබේ.

කෘෂිකර්මය

ටොංගා හි, කෘෂිකර්මාන්තය සහ වන වගාව (ධීවර කටයුතු සමඟ) බහුතරයක් රැකියා, විදේශ විනිමය ඉපැයීම් සහ ආහාර සපයයි. ග්‍රාමීය ටොංගා ජාතිකයන් වතුකරය සහ යැපුම් කෘෂිකර්මාන්තය යන දෙකම මත රඳා පවතී. වෙළඳපල මුදල් භෝග සහ ගෘහ භාවිතය යන දෙකම සඳහා වගා කරන ලද ශාක අතර කෙසෙල්, පොල්, කෝපි බෝංචි, වැනිලා බෝංචි සහ මඤ්ඤොක්කා, බතල සහ ටාරෝ වැනි මූල භෝග ඇතුළත් වේ. 2001 වන විට, කෘෂිකාර්මික ඉඩම්වලින් තුනෙන් දෙකක් මුල් භෝග වල විය.

පොල් කොප්පරා සහ වියළි (වියළි) පොල් බවට සැකසීම එක් කාලයක එකම වැදගත් කර්මාන්තය වූ අතර වාණිජ අපනයනය පමණි. ලෝක වෙළඳපොලේ මිල ගණන් පිරිහීම සහ නැවත වගා කිරීම නොමැතිකම, දකුණු පැසිෆික් සාගරයේ බොහෝ දූපත් රටවල මෙන්, වරක් මෙම ජවසම්පන්න කර්මාන්තය සම්පූර්ණයෙන්ම ඇණහිටීමට හේතු විය.

ඌරු මස් සහ කුකුළු මස් ප්‍රධාන පශු සම්පත් වර්ග වේ. අශ්වයන් කෙටුම්පත් අරමුණු සඳහා තබා ඇත, ප්‍රධාන වශයෙන් ඔවුන්ගේ 'api ʻuta' (පඳුරු බිම් කැබැල්ලක්) වැඩ කරන ගොවීන් විසින්; මස් ද ආශා කරනු ලැබේ. තවත් ගවයන් ඇති කරන අතර හරක් මස් ආනයනය අඩු වෙමින් පවතී.

සාම්ප්‍රදායික වැඩවසම් ඉඩම් හිමිකාරිත්ව ක්‍රමයෙන් අදහස් කළේ ගොවීන්ට තමන් සතුව නොමැති ඉඩම්වල දිගුකාලීන ගස් බෝග සිටුවීමට ආයෝජනය කිරීමට කිසිදු දිරිගැන්වීමක් නොතිබූ බවයි. 20 වන සියවසේ අගභාගයේදී, විශාල වතු වලින් කාවා සහ වැනිලා ප්‍රධාන කෘෂිකාර්මික අපනයන බවට පත් වූ අතර, ස්කොෂ් සමඟ. 1987 දී ජපානයට ස්කොෂ් අපනයනය කිරීම වරක් ටොංගා හි අරගලකාරී ආර්ථිකයට සහනයක් ගෙන දුන් නමුත්, මිල උච්චාවචනයන් සහ ඊට සම්බන්ධ විශාල මූල්‍ය අවදානම් හේතුවෙන් දේශීය ගොවීන් ජපන් වෙළඳපොළ ගැන වැඩි වැඩියෙන් සැලකිලිමත් විය.

බලශක්තිය

ටොංගා හි ශක්තිය බොහෝ දුරට ආනයනික ඩීසල් වලින් පැමිණේ. 2020 වන විට ටොංගා හි බලශක්ති පරිභෝජනය ගිගාවොට් පැය 66 ක් පමණ වනු ඇතැයි පුරෝකථනය කර ඇත. 2020 වන විට රට පුනර්ජනනීය බලශක්තියෙන් 50% ක් දක්වා ළඟා වීමට ඉලක්ක කර ඇත. 2019 දී, ටොංගා ටොංගාටාපු හි මෙගාවොට් 6 ක සූර්ය ගොවිපලක් ඉදිකිරීම නිවේදනය කළේය. මෙම බලාගාරය අවසන් වූ පසු පැසිෆික් සාගරයේ දෙවන විශාලතම සූර්ය බලාගාරය වනු ඇත.

පොසිල ඉන්ධන විදුලි උත්පාදනයේ අඩුවන විශ්වසනීයත්වය, එහි වැඩිවන පිරිවැය සහ ඍණාත්මක පාරිසරික අතුරු ආබාධ සැලකිල්ලට ගනිමින්, පුනර්ජනනීය බලශක්ති විසඳුම් රජයේ අවධානයට ලක්ව ඇත. IRENA සමඟ එක්ව, ටොංගා ප්‍රධාන සහ පිටත දූපත් වලට බලය සැපයීම සඳහා පුනර්ජනනීය බලශක්ති පදනම් කරගත් උපාය මාර්ගයක් සැලසුම් කර ඇත. උපායමාර්ගය තනි නිවාස කුඩා බලාගාර බවට පත් කරන සූර්ය නිවාස පද්ධති කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. පද්ධති ස්ථාපනය කළ පසු ඵලදායී ක්‍රියාකාරිත්වය, කළමනාකරණය සහ නඩත්තුව සහතික කිරීම සඳහා තිරසාර ව්‍යාපාර ආකෘති සහ උපාය මාර්ග සැපයීම සඳහා දේශීය ක්‍රියාකරුවන්, මූල්‍ය ආයතන සහ කාර්මික ශිල්පීන්ගේ සහභාගීත්වය ඉල්ලා සිටී.

පුනර්ජනනීය බලශක්ති සහ බලශක්ති කාර්යක්ෂමතාව සඳහා වූ පැසිෆික් මධ්‍යස්ථානය 2016 දී ටොංගා හි පිහිටුවන ලද්දේ අදාළ ප්‍රතිපත්තිමය කරුණු සම්බන්ධයෙන් පෞද්ගලික අංශයට උපදෙස් දීම, ධාරිතා සංවර්ධනය සැපයීම සහ ව්‍යාපාර ආයෝජන ප්‍රවර්ධනය කිරීම සඳහා ය. මෙම මධ්‍යස්ථානය ව්‍යාපාර අංශය විසින් පුනර්ජනනීය බලශක්තිය භාවිතා කිරීම දිරිමත් කිරීම සඳහා ආරම්භක ව්‍යාපාර සඳහා තරඟකාරී ප්‍රදාන ලබා දෙන මූල්‍ය යාන්ත්‍රණයකට පහසුකම් සපයයි. මෙම මධ්‍යස්ථානය පුනර්ජනනීය බලශක්ති අංශයේ ජාත්‍යන්තර ආයෝජන ආකර්ෂණය කර ගැනීම සඳහා නිර්මාණය කර ඇති කලාපීය තිරසාර බලශක්ති මධ්‍යස්ථාන සහ SIDS DOCK රාමුවේ ගෝලීය ජාලයේ කොටසකි.

IRENA හි සහාය ඇතිව, ටොංගා 2010–2020 ටොංගා බලශක්ති මාර්ග සිතියම සකස් කර ඇති අතර, එය ඩීසල් ආනයනය 50% කින් අඩු කිරීම අරමුණු කරයි. මෙය සුළං සහ සූර්ය බලශක්තිය ඇතුළු සුදුසු පුනර්ජනනීය තාක්ෂණයන් මෙන්ම නව්‍ය කාර්යක්ෂමතාවයන් හරහා සාක්ෂාත් කර ගැනීමට නියමිතව තිබුණි. 2018 වන විට, ටොංගා එහි විදුලියෙන් 10% ක් පුනර්ජනනීය ප්‍රභවයන්ගෙන් ජනනය කරමින් සිටියේය.

ජන විකාශනය

106,017 වැසියන්ගෙන් 70% කට වඩා ජීවත් වන්නේ එහි ප්‍රධාන දූපත වන ටොංගාටාපු හි ය. යුරෝපීය සහ ස්වදේශික සංස්කෘතික හා ජීවන රටා මිශ්‍ර වී ඇති එකම නාගරික හා වාණිජ මධ්‍යස්ථානය වන නුකුආලෝෆා වෙත වැඩිවන ටොංගානුවන් සංඛ්‍යාවක් සංක්‍රමණය වී ඇතත්, ගම්බද ජීවිතය සහ ඥාති සබඳතා රට පුරා බලගතු ලෙස පවතී. සංක්‍රමණය නොතකා, ටොංගා ජනගහනය 1930 ගණන්වල 32,000 ක් පමණ වූ අතර 1976 වන විට 90,000 කට වඩා වැඩි විය.

ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්

ටොංගා හි ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්			ප්‍රතිශතය
ටොන්ගන්			97.03%
ටොන්ගන් කොටස්			0.79%
චීන			0.73%
ෆීජියානු			0.3%
යුරෝපීය			0.25%
ඉන්දු-ෆීජියන්			0.12%
අනෙකුත් පැසිෆික් දූපත් වැසියන්			0.2%
වෙනත් ආසියානු			0.19%
වෙනත්			0.37%
සඳහන් කර නැත			0.03%

රජයේ ද්වාරයට අනුව, ටොංගන්වරු, වාර්ගිකත්වය අනුව පොලිනීසියානු සහ මෙලනීසියානු මිශ්‍රණයක් සහිත, වැසියන්ගෙන් 98% කට වඩා නියෝජනය කරයි. 1.5% ක් පමණ මිශ්‍ර ටොංගන්වරු වන අතර ඉතිරි අය යුරෝපීයයන් (බහුතරය බ්‍රිතාන්‍ය), මිශ්‍ර යුරෝපීයයන් සහ අනෙකුත් පැසිෆික් දූපත් වැසියන් ය. 2001 දී, චීන ජාතිකයන් 3,000 ත් 4,000 ත් අතර සංඛ්‍යාවක් එහි ජීවත් වූ අතර, එය මුළු ටොංගන් ජනගහනයෙන් 3 සිට 4% දක්වා විය. 2006 නුකුආලෝෆා කෝලාහල ප්‍රධාන වශයෙන් චීන ජාතිකයන් සතු ව්‍යාපාර ඉලක්ක කරගත් අතර, චීන ජාතිකයන් සිය ගණනක් සංක්‍රමණය වීමට හේතු විය. එබැවින් ඉතිරිව ඇත්තේ 300 ක් පමණි.

භාෂා

ටොංගන් යනු ඉංග්‍රීසි සමඟ නිල භාෂාවයි, ටොංගන් යනු ටොංග් ශාඛාවේ පොලිනීසියානු භාෂාවක් වන බැවින් එය ටොංග් ශාඛාවේ අනෙකුත් භාෂා සමඟ සමීපව සම්බන්ධ වේ, ඒවා නම්: නියුආන් සහ නියුආෆූආන්. ටොංගන් භාෂාව හවායි, සැමෝවා, මාඕරි සහ ටහිටියානු වැනි අනෙකුත් පොලිනීසියානු භාෂාවලට වඩා දුරස්ථව සම්බන්ධ වේ.

ආගම

ටොංගා රාජ්‍යයට නිල රාජ්‍ය ආගමක් නොමැත. ටොංගා ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව (1998 සංශෝධිත) ආගමික නිදහස සඳහා විධිවිධාන සපයයි.

1928 දී, ටොංගා නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලියේ සාමාජිකාවක් වූ III වන රැජින, ටොංගා රාජ්‍ය ආගම ලෙස නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලිය ස්ථාපිත කළාය. නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලියේ ප්‍රධාන දේවගැතිවරයා ටොංගා රජුගේ හෝ රැජිනගේ රාජාභිෂේකයේදී ටොංගා ජනතාවගේ සහ පල්ලියේ නියෝජිතයා ලෙස සේවය කරන අතර එහිදී ඔහු රජු අභිෂේක කර ඔටුනු පළඳවයි. නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලිය රාජ්‍ය ආගමක් ලෙස ස්ථාපිත කිරීමට එරෙහිව, ටොංගා පල්ලිය 1928 දී නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලියෙන් වෙන් විය.

ටොංගා හි ඉස්ලාම් යනු රටේ කුඩා සුළුතර ආගමකි. ටොංගා හි මුස්ලිම්වරු සුන්නි නිකායට අයත් වෙති. අල්-කදීජා පල්ලිය ටොංගා හි ප්‍රමුඛ මුස්ලිම් පල්ලියකි.

එදිනෙදා ජීවිතයට පොලිනීසියානු සම්ප්‍රදායන් සහ ක්‍රිස්තියානි ඇදහිල්ල බෙහෙවින් බලපා ඇත; උදාහරණයක් ලෙස, ඉරිදා දිනවල මධ්‍යම රාත්‍රියේ දවසේ ආරම්භයේ සිට මධ්‍යම රාත්‍රියේ අවසානය දක්වා සියලුම වාණිජ හා විනෝදාස්වාද කටයුතු නතර වේ. ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව සබත් දිනය සදහටම පූජනීය ලෙස ප්‍රකාශ කරයි. 2011 වන විට නවතම රජයේ සංගණනයේ නිල සංඛ්‍යාලේඛනවලින් පෙනී යන්නේ ජනගහනයෙන් 90% ක් ක්‍රිස්තියානි පල්ලියකට හෝ නිකායකට අනුබද්ධ වී ඇති බවත්, රාජධානියේ ප්‍රධාන පල්ලි අනුබද්ධතා හතර සමඟ බවත්ය:

• ටොංගා නිදහස් වෙස්ලියන් පල්ලිය (36,592 හෝ 36%)
• ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ පල්ලිය (18,554 හෝ 18%)
• රෝමානු කතෝලිකයන් (15,441 හෝ 15%)
• ටොංගා නිදහස් පල්ලිය (11,863 හෝ 12%)

ජේසුස් ක්‍රිස්තුස් වහන්සේගේ පසුකාලීන සාන්තුවරයන්ගේ පල්ලිය 1891 දී සියඕසි (ජෝර්ජ්) ටුපෝ රජු බැලීමට මිෂනාරිවරුන් යවා ඇති අතර, එහිදී ඔවුන් දේශනා කිරීමට අවසර ලබා ගත්හ.

සෞඛ්‍යය

සමහර ප්‍රකාශිත සමීක්ෂණවලට අනුව, ටොංගා ලෝකයේ ඉහළම තරබාරුකම අනුපාතයන්ගෙන් එකකි. 2014 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානයේ දත්තවලින් පෙනී යන්නේ සාමාන්‍ය ශරීර ස්කන්ධ දර්ශක දත්ත අනුව ලැයිස්තුගත කර ඇති රටවල් අනුව ටොංගා සමස්තයක් ලෙස සිව්වන ස්ථානයේ සිටින බවයි. 2011 දී, වැඩිහිටි ජනගහනයෙන් 90% ක් ශරීර ස්කන්ධ දර්ශකයේ (BMI) දත්තවල NIH අර්ථ නිරූපණය භාවිතා කරමින් අධික බර ලෙස සලකනු ලැබූ අතර, එම තරබාරු අයගෙන් 60% කට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් සිටියහ. වයස අවුරුදු 15-85 අතර ටොංගා කාන්තාවන්ගෙන් 70% ක් තරබාරු අය වෙති. ටොංගා සහ නාවුරු ලෝකයේ ඉහළම අධික බර සහ තරබාරු ජනගහනය ඇත.

2021 ඔක්තෝබර් අග දී, නවසීලන්ත ගුවන් මගියෙකුගේ ධනාත්මක පරීක්ෂණයක් මත පදනම්ව, ටොංගා එහි පළමු COVID-19 නඩුව වාර්තා කළේය.

අධ්‍යාපනය

රාජ්‍ය පාසල්වල වයස අවුරුදු 6 ත් 14 ත් අතර ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනය අනිවාර්ය සහ නොමිලේ. මිෂනාරි පාසල් ප්‍රාථමික අධ්‍යාපනයෙන් 8% ක් සහ ද්විතීයික අධ්‍යාපනයෙන් 90% ක් පමණ සපයයි. ඉතිරිය රජයේ පාසල් වේ. උසස් අධ්‍යාපනයට ගුරු පුහුණුව, හෙද සහ වෛද්‍ය පුහුණුව, කුඩා පෞද්ගලික විශ්ව විද්‍යාලයක්, කාන්තා ව්‍යාපාරික විද්‍යාලයක් සහ පෞද්ගලික කෘෂිකාර්මික පාසල් ගණනාවක් ඇතුළත් වේ. බොහෝ උසස් අධ්‍යාපනය විදේශයන්හි සිදු කෙරේ.

ටොංගානුවන් සාපේක්ෂව ඉහළ අධ්‍යාපනයක් භුක්ති විඳින අතර, 98.9% සාක්ෂරතා අනුපාතයක් ඇත, සහ වෛද්‍ය සහ උපාධි උපාධි දක්වා සහ ඇතුළුව උසස් අධ්‍යාපනය (බොහෝ විට විදේශයන්හි අනුගමනය කරනු ලැබේ). ඔවුන් තම විද්වතුන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද ශාස්ත්‍රීය දැනුමේ ශරීරය ඉතා ගෞරවයෙන් සලකන අතර, ඕනෑම රටක ඕනෑම ටොංගානුවෙකු විසින් ලියන ලද සෑම ආචාර්ය උපාධියක් සහ ශාස්ත්‍රපති නිබන්ධනයක්ම ඇතුළත් කුකු කෞනකා එකතුව, සියුලා ජොහැන්සන්-ෆුවා විසින් ටොංගා හි අධ්‍යාපන ආයතනයේ සංරක්ෂණය කර ඇත.

සංක්‍රමණ

සමකාලීන ටොංගා ජාතිකයින්ට බොහෝ විට විදේශීය රටවල් සමඟ ශක්තිමත් සබඳතා ඇත. බොහෝ ටොංගා ජාතිකයින් රැකියාවක් සහ උසස් ජීවන තත්වයක් සොයා ඕස්ට්‍රේලියාවට, නවසීලන්තයට හෝ එක්සත් ජනපදයට සංක්‍රමණය වී ඇත.

2018 දී, ටොංගා ජාතිකයින් 82,389 ක් නවසීලන්තයේ ජීවත් වූහ. 2000 වන විට, ටොංගා ජාතිකයින් 36,840 ක් එක්සත් ජනපදයේ ජීවත් වූහ. ටොංගා ජාතිකයින් 8,000 කට වැඩි පිරිසක් ඕස්ට්‍රේලියාවේ ජීවත් වෙති. ටොංගා ඩයස්පෝරාව නිවසේ සිටින ඥාතීන් සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වා ගෙන යන අතර, ටොංගා ජාතිකයින්ගේ ආදායමෙන් සැලකිය යුතු කොටසක් ලැබෙන්නේ ටොංගා ජාතිකයින් (බොහෝ විට වයස්ගත) ටොංගා ජාතිකයින් වෙත ලැබෙන ප්‍රේෂණවලින්ය.

සංස්කෘතිය

ලපිටා යුගයේ අගභාගයේ පදිංචි වීමෙන් පසු වසර 3,000 කට ආසන්න කාලයක් මිනිසුන් ටොංගා හි ජීවත් වී ඇත. 17 වන සියවසේ අගභාගයේ සහ 18 වන සියවසේ මුල් භාගයේ යුරෝපීය ගවේෂකයන්ගේ පැමිණීමට පෙර, ටොංගානුවන් ඔවුන්ගේ ළඟම සාගර අසල්වැසියන් වන ෆීජි සහ නියු සමඟ නිතර සම්බන්ධතා පැවැත්වූහ. 19 වන සියවසේදී, බටහිර වෙළඳුන් සහ මිෂනාරිවරුන්ගේ පැමිණීමත් සමඟ, ටොංගානු සංස්කෘතිය, විශේෂයෙන් ආගම තුළ වෙනස් විය. 2013 වන විට, පදිංචිකරුවන්ගෙන් 98% ක් පමණ ක්‍රිස්තියානි ආගම ප්‍රකාශ කළහ. ජනතාව පැරණි විශ්වාසයන් සහ පුරුදු කිහිපයක් ඉවත දමා අනෙක් ඒවා අනුගමනය කළහ.

ෆාහු

ෆාහු යනු ටොංගා ජනතාව විසින් අනුගමනය කරන ලද සමාජ සංවිධානයකි, එය පුද්ගලයෙකු සහ ඔවුන්ගේ පියාගේ සහෝදරිය සහ පියාගේ ඥාති සහෝදර සහෝදරියන් අතර සම්බන්ධතාවයක් මත ගොඩනගා ඇත. ෆාහුගේ සමාජ ව්‍යුහය තුළ ප්‍රධාන උසස් බව කිහිපයක් තිබේ:

1. කෙනෙකුගේ පියාගේ පැත්ත පවුල් ඒකකයක ඔවුන්ගේ මාතෘ පැත්තට වඩා උසස් වන අතර,
2. සහෝදරියන් ඔවුන්ගේ සහෝදරයන්ට වඩා උසස් හා පූජනීය සගයන් ලෙස පිහිටා ඇත, එබැවින්
3. තම පියාගේ සහෝදරිය ඉහළම ශ්‍රේණිගත පවුලේ සාමාජිකාවයි

බටහිර සම්බන්ධතා වලට පෙර, ප්‍රධාන වශයෙන් ඥාතිත්ව කණ්ඩායම් අතර අභ්‍යන්තර ගතිකත්වය මෙම සමාජ සම්මුතිය මගින් පාලනය විය. ෆාහු අයිතිවාසිකම් ඓතිහාසිකව ඔවුන් සතුව තිබූ දේශපාලන ශක්තිය හා ඇඟවුම් නොතිබුණද, ඒවා සැලකිය යුතු මට්ටමකට, ටොංගා හි සමකාලීන සමාජ භාවිතයන්හි කොටසක් ලෙස පවතී.

ෆාහුහි සමාජ-පාරිසරික බලපෑම

ෆාහුට සමාන සමාජ ව්‍යුහයන් පාරිසරික තර්ජන වලට, විශේෂයෙන් ටොංගා වැනි සුළි කුණාටු ඇති ප්‍රදේශවල පිහිටා ඇති පාරිසරික තර්ජන වලට මානව අනුවර්තනය සඳහා සැලකිය යුතු ලෙස ප්‍රයෝජනවත් ලෙස දක්වා ඇත. ප්‍රතිලාභය ලැබෙන්නේ සුළි කුණාටු හෝ නියඟ වැනි පාරිසරික සිදුවීම් වලදී මිනිසුන් සහ සම්පත් නැවත ස්ථානගත කිරීමට ඉඩ සලසන ජාලයක් සහ ධාරිතාවක් සැපයීමට ෆාහුට ඇති හැකියාවෙනි.

කෙසේ වෙතත්, ෆාහු ව්‍යුහය හෝ ඒ වෙනුවට ව්‍යුහයේ කැළඹීමක් හේතුවෙන් සැලකිය යුතු පාරිසරික ප්‍රතිවිපාක ඇති වී තිබේ. 1980 ගණන්වලදී, ටොංගා හි සඳුන් දැවයේ දැඩි ක්ෂය වීමක් දක්නට ලැබුණි, මන්ද එය ෆාහු සමාජ ධූරාවලියේ බාධාවක් වූ අතර එය සම්පත සඳහා වෙළඳපල ඉල්ලුම මගින් අවුලුවන ලදී. මෙය දේශීය තරඟකාරිත්වය ඉහළ යාමට හේතු වූ අතර අවසානයේ ගස අධික ලෙස අස්වැන්න නෙළා ගැනීමට හේතු විය. වසර දෙකක කාලයක් තුළ සඳුන් දැව සම්පත් සියල්ලම පාහේ ක්ෂය විය.

ක්‍රීඩාව

රග්බි සංගමය

රග්බි සංගමය ජාතික ක්‍රීඩාව වන අතර, ජාතික කණ්ඩායම ('ඉකාලේ ටහි, හෝ සී ඊගල්ස්) ජාත්‍යන්තර වේදිකාවේ හොඳින් දස්කම් දක්වා ඇත. 1987 සිට ටොංගා රග්බි ලෝක කුසලාන හයකට තරඟ කර ඇත. 2007 සහ 2011 රග්බි ලෝක කුසලාන තරඟාවලිය ටොංගා හි මේ දක්වා වඩාත්ම සාර්ථක වූ අතර, තරඟ හතරෙන් දෙකක් ජයග්‍රහණය කර අර්ධ අවසන් පූර්ව වටයට සුදුසුකම් ලබා ගැනීමට සමත් විය. 2007 රග්බි ලෝක කුසලානයේදී, ටොංගා කණ්ඩායම ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයට එරෙහිව 25-15ක් ලෙස සහ සැමෝවාට එරෙහිව 19-15ක් ලෙස එහි පළමු තරඟ දෙක ජයග්‍රහණය කළේය. 2007 තරඟාවලියේ අවසාන ජයග්‍රාහකයින් වන දකුණු අප්‍රිකානු ස්ප්‍රින්බොක්ස් කණ්ඩායම 30-25ක් ලෙස පරාජයට පත් කරමින් ඔවුන් ඉතා ආසන්නයටම පැමිණියේය. එංගලන්තය ඔවුන්ගේ අවසන් සංචිත තරගයේදී 36-20ක් ලෙස පරාජය වීම නිසා පිළිමළුන් පිටුදැකීමේ අදියරට පිවිසීමේ ඔවුන්ගේ බලාපොරොත්තු අවසන් විය. කෙසේ වෙතත්, දකුණු අප්‍රිකාව සහ එංගලන්තයට පිටුපසින් ඔවුන්ගේ සංචිත ක්‍රීඩා වලදී තුන්වන ස්ථානය ලබා ගැනීමෙන්, ටොංගා කණ්ඩායම 2011 නවසීලන්තයේ රග්බි ලෝක කුසලානය සඳහා ස්වයංක්‍රීය සුදුසුකම් ලබා ගත්තේය. 2011 රග්බි ලෝක කුසලානයේ A කාණ්ඩයේ දී, ටොංගා කණ්ඩායම ජපානය 31–18 ලෙසත්, 5 වන ශ්‍රේණිගත කිරීමේ අවසාන අවසන් වටයේ ප්‍රංශය 19–14 ලෙසත් පරාජය කළේය. කෙසේ වෙතත්, තරඟාවලියේ ආරම්භක තරඟයේදී (41–10) ඕල් බ්ලැක්ස් කණ්ඩායම විසින් මීට පෙර ලැබූ දරුණු පරාජයත්, පසුව කැනඩාව විසින් ලැබූ තියුණු පරාජයත් (25–20) හේතුවෙන්, ප්‍රසාද ලකුණු 2 ක් සහ ලකුණු 46 ක වෙනසක් හේතුවෙන් ටොංගා කණ්ඩායම අර්ධ අවසන් පූර්ව වටයේදී ප්‍රංශය (ඔවුන් නවසීලන්තය හමුවේද පරාජය විය) හමුවේ පරාජයට පත්විය.

2007 ට පෙර ටොංගා කණ්ඩායමේ හොඳම ප්‍රතිඵලය වූයේ 1995 දී, ඔවුන් කෝට් ඩි අයිවෝර් කණ්ඩායම 29–11 ලෙස පරාජය කළ විට සහ 1999 දී ඔවුන් ඉතාලිය 28–25 ලෙස පරාජය කළ විටය (කෙසේ වෙතත් පිරිමින් 14 දෙනෙකු පමණක් සිටියදී ඔවුන් එංගලන්තයට එරෙහිව දරුණු ලෙස පරාජයට පත්විය, 101–10). ටොංගා කණ්ඩායම ඔවුන්ගේ සියලුම තරඟ වලට පෙර ඉකාලේ ටාහි යුධ නර්තනය හෝ සිපි ටෝ (කයිලාඕ හි ආකාරයක්) ඉදිරිපත් කරයි. ටොංගා කණ්ඩායම පැසිෆික් ත්‍රි-ජාතීන් තරගාවලියේදී සැමෝවා සහ ෆීජි කණ්ඩායම්වලට එරෙහිව තරඟ කළ අතර, එය දැන් ජපානය, කැනඩාව සහ එක්සත් ජනපදය සහභාගී වන ලෝක රග්බි පැසිෆික් ජාතීන්ගේ කුසලානය මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය කර ඇත. සමාජ මට්ටමින්, ඩේටෙක් කුසලාන පළාත් ශූරතාවලිය සහ පැසිෆික් රග්බි කුසලානය ඇත. රග්බි සංගමය පාලනය කරනු ලබන්නේ ටොංගා රග්බි පාපන්දු සංගමය විසිනි. එය පැසිෆික් දූපත් රග්බි සන්ධානයේ සාමාජිකයෙකු වූ අතර 2009 දී ඔවුන් විසුරුවා හැරීමට පෙර පැසිෆික් දූපත් වැසියන්ගේ රග්බි සංගම් කණ්ඩායමට දායක විය.

ටොංගා සම්භවයක් ඇති බොහෝ ක්‍රීඩකයින් - උදා: ජෝනා ලොමු, ඊශ්‍රායල් ෆෝලාවු, විලියාමි "විලියම්" ʻඔෆෙන්ගෝ, මලකායි ෆෙකිටෝවා, බෙන් අෆේකි, චාල්ස් පියුටාවු, ෆ්‍රෑන්ක් හලායි, සෙකෝප් කෙපු, ජෝර්ජ් ස්මිත්, වයික්ලිෆ් පාලු, සිටලේකි ටිමානි, සලේසි මාෆු, ඇන්තනි සහ සායා ෆයිංගා, මාර්ක් ජෙරාඩ්, කූපර් වූනා, ඩග් හව්ලට්, ටූටයි කෙෆු සහ ටටාෆු පොලෝටා-නෞ - ඕල් බ්ලැක්ස් හෝ වොලබීස් වෙනුවෙන් ක්‍රීඩා කර ඇත. බ්‍රිතාන්‍ය සහ අයර්ලන්ත ලයන් සහ වේල්ස් ජාත්‍යන්තර ක්‍රීඩක ටෝලුපේ "ටෝබි" ෆලෙටෝ ටොංගා ජාතිකයෙකු වන අතර ඔහු ටොංගා ජාතික කුලි ෆලෙටෝගේ පුත්‍රයා වේ. ටෝලුපේගේ ඥාති සහෝදරයන් සහ එංගලන්ත ජාත්‍යන්තර ක්‍රීඩකයින් වන බිලී සහ මාකෝ වුනිපෝලා (ඔහු බ්‍රිතාන්‍ය සහ අයර්ලන්ත සිංහයෙකි), හිටපු ටොංගා රග්බි නායක ෆී'ඕ වුනිපෝලාගේ පුතුන් වේ. රග්බි ක්‍රීඩාව රටේ පාසල් අතර ජනප්‍රිය වන අතර, ටොංගා විද්‍යාලය සහ ටුපෝ විද්‍යාලය වැනි පාසල්වල සිසුන්ට නවසීලන්තය, ඕස්ට්‍රේලියාව සහ ජපානය යන රටවල නිතිපතා ශිෂ්‍යත්ව පිරිනමනු ලැබේ.

රග්බි ලීගය

රග්බි ලීගය යම් සාර්ථකත්වයක් අත්කර ගෙන ඇත. ටොංගා කණ්ඩායම 1995 සංස්කරණයේ දී රග්බි ලීග් ලෝක කුසලානයකට ප්‍රථම වරට සහභාගී වූ අතර එහිදී ඔවුන් පළමු අදියරේදීම ඉවත් වූ නමුත් නවසීලන්තයට යන්තමින් පරාජය විය. එතැන් සිට ඔවුන් පසුව පැවති සෑම රග්බි ලීග් ලෝක කුසලාන තරඟාවලියකටම සහභාගී වී ඇත. 2008 රග්බි ලීග් ලෝක කුසලානයේදී ටොංගා කණ්ඩායම අයර්ලන්තය සහ ස්කොට්ලන්තය යන කණ්ඩායම් වලට එරෙහිව ජයග්‍රහණ වාර්තා කළේය. 2017 ලෝක කුසලානයට පෙර, ජේසන් ටෞමලෝලෝ සහ ඇන්ඩෲ ෆිෆිටා විසින් මෙහෙයවන ලද විවිධ ඉහළ පෙළේ ක්‍රීඩකයින් ඔවුන්ගේ උරුමය නියෝජනය කිරීම සඳහා ඔවුන්ගේ පළමු පෙළ ජාතීන්ගෙන් ඉවත් විය. මෙය නොවැම්බර් 11 වන දින හැමිල්ටන්හි වයිකාටෝ ක්‍රීඩාංගණයේදී පැවති එම තරඟාවලියේදී නවසීලන්තය පරාජය කිරීමට හේතු විය. එතැන් සිට ජාතික කණ්ඩායම මහා බ්‍රිතාන්‍යයට සහ ලොව අංක එකේ ඕස්ට්‍රේලියාවට එරෙහිව ජයග්‍රහණ වාර්තා කර ඇත. ජාතික කණ්ඩායමේ සාර්ථකත්වයට අමතරව, ටොංගා සම්භවයක් ඇති බොහෝ ක්‍රීඩකයින් ඕස්ට්‍රේලියානු ජාතික රග්බි ලීග් තරඟයේදී විශාල ජයග්‍රහණයක් ලබා ගනී. මේවාට ජේසන් ටවුමාලෝ, ඊශ්‍රායල් ෆොලවු, ටයිසන් ෆ්‍රිසෙල්, ටෙවිටා පන්ගයි ජූනියර්, කොන්රාඩ් හරල්, ඩේවිඩ් ෆුසිටුවා, ටුයිමෝලා ලොලෝහියා, සියෝ සියුවා ටෞකියාහෝ, ජෝර්ජ් ටවුෆුවා, විලියම් හොපෝට්, ඇන්ඩෘ ෆිෆිටා, බෙන් මර්ඩොක්-මැසිලා, ෆුලීස් මැසිලා, ෆුසිලා, ෆුසිලා, බ්‍රෙන්ට් කයිට්, ෆුෆුයි මොයිමොයි, විලී ටොංගා, ඇන්තනි ටුපෝ, ඇන්ටෝනියෝ කවුෆුසි, මයිකල් ජෙනින්ග්ස්, ටෝනි විලියම්ස්, ෆෙලෙටි මාටියෝ. ඉන් අනතුරුව, සමහර ටොංගන් රග්බි ලීග් ක්‍රීඩකයින් ඇන්ටෝනියෝ කවුෆුසි වැනි සුපර් ලීගයේ සාර්ථක වෘත්තීන් ස්ථාපිත කර ඇත.

ඔලිම්පික්

රග්බි හැරුණු විට, ටොංගා ගිම්හාන සහ ශීත ඍතු ඔලිම්පික් යන දෙකටම තරඟ කළ ක්‍රීඩක ක්‍රීඩිකාවන් ද බිහි කර ඇත. ටොංගාගේ එකම ඔලිම්පික් පදක්කම 1996 ඇට්ලන්ටා හි පැවති ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලෙන් පැමිණි අතර එහිදී පායා වුල්ෆ්ග්‍රෑම් සුපර් හෙවිවේට් බොක්සිං තරඟයෙන් රිදී දිනා ගත්තේය. එක් මලල ක්‍රීඩකයෙකු වන පිටා ටවුෆටෝෆුවා දකුණු කොරියාවේ පියොංචැං හි පැවති 2018 ශීත ඔලිම්පික් උළෙලට සහභාගී විය.

ඇමරිකානු පාපන්දු

නවුෆහු ටහි, ටියුනියෝ අලිපේට්, සියොන් ටකිටකි, ස්පෙන්සර් ෆෝලාවු, ලකී හයිමුලි, ස්ටීව් කවුෆුසි, මා'කේ කෙමෝආටු, ඩියුස් ලුටුයි, සියුපෙලි මලමාලා, ටිම් මනෝවා, ස්ටැන් මාතාලේ, වෆ්රෙඩි මාම්පුණුකාවු, වෆ්‍රෙඩි මවුපුනුකවු, වෆ්‍රෙඩි මවුපුනුකවු, නවුෆහු ටහි, ටියුනියෝ අලිපේට්, සියොන් ටකිටකි, ස්පෙන්සර් ෆෝලාවු, මැකේ කෙමෝඒටු, ස්ටීව් කවුෆුසි ඇතුළු ටොංගානු කිහිප දෙනෙක් ජාතික පාපන්දු ලීගයේ පාපන්දු ක්‍රීඩකයින් වී ඇත. ලෝතුලේලි, කලණි සිටකේ, වීටා වී, තලනෝවා හුෆන්ගා, පීටර් ටුයිපුලොටු, මාලන් ටුයිපුලොටු සහ ටුලි ටුයිපුලොටු.

මාධ්‍ය

• මාතංගි ටොංගා - අන්තර්ජාල පුවත්පත
• ටයිමි ඕ ටොංගා (ටයිම්ස් ඔෆ් ටොංගා) - මතභේදාත්මක පුවත්පත
• කෙලියා - පුවත්පත
• තලාකි - පුවත්පත
• කලෝනිකලි - පුවත්පත
• තවුʻටයිනා - පුවත්පත
• කකාලු - පුවත්පත
• ටොංගා විකාශන කොමිසම (රූපවාහිනී ටොංගා, රූපවාහිනී ටොංගා 2, රේඩියෝ ටොංගා 1, රේඩියෝ ටොංගා 2 – කූල් 90FM, 103FM)

සමකාලීන ටොංගන් කලාව

පසුගිය දශකය තුළ සමකාලීන ටොංගා කලාකරුවන්ගේ විශාල වැඩිවීමක් සිදුවී ඇති අතර, බහුතරය නවසීලන්තයේ පදිංචිකරුවන් වේ. ටැන්යා එඩ්වර්ඩ්ස් න්ගාටු (පොතු රෙදි) සමඟ කෘති, බෙන්ජමින් වර්ක්, ටෙලි ටුයිටා සහ සියොන් මොනූ ජාත්‍යන්තරව පුළුල් ලෙස ප්‍රදර්ශනය කෙරේ, සෙමිසි ෆෙටෝකායි පොටවුයින් මධ්‍යම ක්‍රයිස්චර්ච් හි පස් මහල් ටොංගා මූර්තියක් ඉදි කළේය. 2023 දී, බර්ග්මන් ගැලරිය නවසීලන්තයේ ඕක්ලන්ඩ් හි ටොංගා කලාකරුවන් අට දෙනෙකු ඇතුළත් ටුකුෆකහෝලෝ, ටොංගා සමකාලීනය පැවැත්වීය.

සටහන්

1. Both pronunciations are used in English, although the former is preferred as it is closer to the Tongan pronunciation. In North America and the United Kingdom, both pronunciations are used, while the preferred pronunciation (i.e the former) is almost always used in Australia, New Zealand and the Pacific Islands.
2. /ˈtɒŋə/ TONG-ə, ⁱ/ˈtɒŋɡə/ TONG-gə;Tongan: [ˈtoŋa]
3. Tongan: Puleʻanga Fakatuʻi ʻo Tonga

යොමු කිරීම්

1. "The World Factbook: Tonga: Geography". 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 16 November 2018.
2. "Tonga Religions – Demographics". 3 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 3 October 2022.
3. "Tonga's population drops to 100,209". Matangi Tonga. 24 December 2021. 24 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 December 2021.
4. "Report for Selected Countries and Subjects". www.imf.org. 8 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2020.
5. "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2024.
6. "Human Development Report 2023/24" (PDF) (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. 13 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 13 March 2024.
7. "Tonga Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. 28 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2021.
8. "World Population Prospects 2022". population.un.org. United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
9. "World Population Prospects 2022: Demographic indicators by region, subregion and country, annually for 1950-2100" (XSLX). population.un.org ("Total Population, as of 1 July (thousands)"). United Nations Department of Economic and Social Affairs, Population Division. සම්ප්‍රවේශය July 17, 2022.
10. see writings of Ata of Kolovai in "O Tama a Aiga" by Morgan Tuimaleali'ifano; writings by Mahina, also coronation edition of Spasifik Magazine, "The Pacific Islands: An Encyclopedia," edited by Lal and Fortune, pp. 133–
11. "Tonga". Merriam-Webster.com Dictionary, Merriam-Webster. 1 June 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2022.
12. Churchward, C.M. (1985) Tongan grammar, Oxford University Press, ISBN 0-908717-05-9
13. Deverson, Tony; Kennedy, Graeme, eds. (2005). "Tonga". The New Zealand Oxford Dictionary. Oxford University Press. doi:10.1093/acref/9780195584516.001.0001. ISBN 978-0-19-558451-6. 28 February 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 February 2022.
14. "Search | English – Tongan Translator". www.tongantranslator.com. 29 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2018-04-29.
15. Jolliffe, Lee, ed. (2010). Coffee Culture, Destinations and Tourism. Channel View Publications. p. 112. ISBN 9781845411923.
16. Mariner, William and Martin, John (1817). An account of the natives of the Tonga islands in the south Pacific Ocean: With an original grammar and vocabulary of their language. Compiled and arranged from the extensive communications of Mr. William Mariner, several years' resident in those islands, Volume 2, pp. 64–65 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 12 අප්‍රේල් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved 3 November 2010.
17. "Maui's Fish Hook". Tonga Time. 9 April 2013. 14 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2023.
18. Kirch, Patrick Vinton (1997) The Lapita Peoples, Wiley, ISBN 1-57718-036-4.
19. Burley, David (2012). "High precision U/Th dating of first Polynesian settlement". PLOS ONE. 7 (11): e48769. Bibcode:2012PLoSO...748769B. doi:10.1371/journal.pone.0048769. PMC 3492438. PMID 23144962.
20. Robert Langdon (ed.) (1984), Where the whalers went: an index to the Pacific ports and islands visited by American whalers (and some other ships) in the 19th century, Canberra, Pacific Manuscripts Bureau, p. 234. ISBN 086784471X
21. Stanton, William (1975). The Great United States Exploring Expedition. Berkeley: University of California Press. p. 186. ISBN 978-0520025578.
22. "The history of the Constitution of Tonga". Australian foreign affairs record. Vol. 51, no. 11. 29 November 1980. pp. 416–419. 14 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2023 – via National Library of Australia.
23. George Woodcock, "Tonga: The Last of the Victorians." History Today (1975) 25#1 pp. 31–39.
24. Kohn, George C. (2008). Encyclopedia of plague and pestilence: from ancient times to the present. Infobase Publishing. p. 363. ISBN 978-0-8160-6935-4. 1 January 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 18 October 2015.
25. "FSM welcomed Kiribati, Nauru and Tonga to UN family". www.fsmgov.org. 3 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-11-03.
26. "Tonga Was Never Colonised, So Why Does It Feel So Colonised?". Vice.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). 20 February 2019. 3 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-11-03.
27. "Tonga: Tsunami waves hit Pacific country after huge underwater volcano eruption". Sky News (ඉංග්‍රීසි බසින්). 15 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-01-15.
28. Latu, Kalino (2022-01-30). "Prime Minister defends Deputy's 'no sirens' reply as tsunami death toll rises to four". Kaniva Tonga (New Zealand English බසින්). 2022-01-30 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-04-21.
29. "Two women drown in Peru because of Tonga volcano". Agence France-Presse. 2022-01-17. 21 April 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-04-21 – via South China Morning Post.
30. Torchinsky, Rina (2022-01-18). "An undersea cable fault could cut Tonga from the rest of the world for weeks". NPR (ඉංග්‍රීසි බසින්). 24 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2022-02-24.
31. "King George, of the Friendly Islands" (PDF). The Wesleyan Juvenile Offering: A Miscellany of Missionary Information for Young Persons. IX: 1. 1852. සම්ප්‍රවේශය 24 February 2016.
32. "Cooks bill puts spotlight on Pacific's anti-gay laws". RNZ News. 21 August 2017. 31 July 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 August 2019.
33. "Societal Abuses, Discrimination, and Acts of Violence Based on Sexual Orientation and Gender Identity in Tonga" (PDF). 24 May 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 8 April 2020.
34. "Societal Abuses, Discrimination, and Acts of Violence Based on Sexual Orientation and Gender Identity in Tonga" (PDF).
35. "Articles:Listing Tonga". Property Tonga. 16 December 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 20 September 2016.
36. Tonga's king tricked by Korean sea water to natural gas scam^[usurped]. michaelfield.org (December 1997).
37. "Tonga : In Depth : History". Frommers.com. 6 June 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
38. "The ships that died of shame". smh.com.au. 14 January 2003. 2 June 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
39. "Tongasat". Mendosa.com. 30 December 1996. 17 December 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
40. iSite Interactive Limited. "No Govt Support Blamed for Airline Collapse". Islands Business. 1 July 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
41. "Articles:Listing Tonga". Tobacco.org. 14 March 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
42. Robie, David (November 1996). "The contempt case of the 'Tongan Three'". Pacific Journalism Review. 3 (2). 24 August 2006 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 September 2006.
43. "Tongan Court Case Over Wrongful Imprisonment Recommences". Radio NZ. 31 July 2002. 16 September 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 7 September 2016.
44. "Rioting crowd leaves leaves trail of wreckage in Nuku'alofa". Matangitonga.to. 16 November 2006. 9 June 2010 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
45. "ADF deployment to Tonga, 2006". 17 January 2012. 19 May 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 6 September 2017.
46. "Tonga's king to cede key powers". BBC News. 29 July 2008. 8 February 2011 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 31 July 2008.
47. 蘋果日報 – 20120319 – 患血癌染肺炎 搶救數日無效湯加國王 駕崩瑪麗醫院. Appledaily News HK. 19 March 2012. 21 March 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 19 March 2012.
48. "Tonga crowns King Tupou VI in lavish public coronation, parties". ABC News. 2015-07-04. 6 July 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 July 2015.
49. Luthi, Susannah (29 August 2021). "Meth, Vanilla and 'Gulags': How China Has Overtaken the South Pacific One Island at a Time". Politico (ඉංග්‍රීසි බසින්). 29 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2021-08-29.
50. "Tonga's diplomatic community grows" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 10 අගෝස්තු 2021 at the Wayback Machine, Matangi Tonga, 12 January 2009.
51. "Six Island Nations Commit to 'Fossil Fuel-Free Pacific,' Demand Global Just Transition". www.commondreams.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.
52. "Port Vila call to phase out fossil fuels". RNZ (New Zealand English බසින්). 2023-03-22. 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.
53. Ligaiula, Pita (2023-03-17). "Port Vila call for a just transition to a fossil fuel free Pacific | PINA" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). 1 July 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-07-01.
54. "Tongan Marines return safely for Christmas". Matangi Tonga. 21 December 2004. 9 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2023.
55. "Tongan troops to work with UK and other ISAF forces in Afghanistan". Ministry of Defence. 22 September 2010. 3 April 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2012.
56. Population Census 2006: Population size, Trend, Distribution and Structure, Tonga Department of Statistics
57. Divisions of Tonga සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 නොවැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, Statoids.com
58. "Climate Guides – Plan Your Ideal Holiday Trip". Weather2Travel. 18 February 2012 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2012.
59. Climate Summary සංරක්ෂණය කළ පිටපත 17 අප්‍රේල් 2012 at the Wayback Machine PDF
60. WorldRiskReport 2021 https://weltrisikobericht.de/weltrisikobericht-2021-e/ සංරක්ෂණය කළ පිටපත 1 සැප්තැම්බර් 2022 at the Wayback Machine 19 January 2022, The WorldRiskReport
61. "Nuku'alofa Climate Info". Weatherbase. 23 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 4 November 2012.
62. Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
63. Grant, Gilbert S. (1996). "Kingdom of Tonga: Safe Haven for Flying Foxes". Bat Conservation International. 14 (2). 13 October 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 13 October 2016.
64. "About Tonga: Tongan Bats". Tonga Charter. Archived from the original on 17 February 2017. සම්ප්‍රවේශය 12 October 2016.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)
65. "In Pictures: The World's Most Corrupt Countries". Forbes Magazine. 25 June 2008. 2 December 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 10 August 2010.
66. "Euromoney Country Risk". Euromoney Institutional Investor PLC. Archived from the original on 30 July 2011. සම්ප්‍රවේශය 15 August 2011.{{cite web}}: CS1 maint: unfit URL (link)
67. "Manufacturing, value added (% of GDP) – Tonga". World Bank. 14 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2023.
68. Ellicott, Karen, ed. (2006). Countries of the world and their leaders yearbook 2007. Farmington Hills, MI: Thomson Gale. p. 1873. ISBN 978-0-7876-8103-6.
69. Hinz, Earl R. & Howard, Jim (2006). Landfalls of Paradise: Cruising Guide to the Pacific Islands. University of Hawaii Press. p. 157. ISBN 978-0-8248-3037-3. 15 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 24 August 2020.
70. "Paradise Lost, Tonga Mired in Poverty". Jakarta Globe. 18 April 2012. 4 February 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
71. "UN Tourism Data Dashboard". www.unwto.org. සම්ප්‍රවේශය 2025-08-05.
72. Background Note: Tonga සංරක්ෂණය කළ පිටපත 25 මැයි 2019 at the Wayback Machine, US Department of State, 31 October 2011.
73. Halavatau, S. M.; Halavatau, N. V. (2001), Food Security Strategies for the Kingdom of Tonga, Working Paper number 57, United Nations Centre for Alleviation of Poverty Through Secondary Crops' Development in Asia and the Pacific (CAPSA), http://ageconsearch.umn.edu/bitstream/32700/1/wp010057.pdf 
74. Kunzel, W. (1989), Agroforestry in Tonga: A Traditional Source for Development of Sustainable Farming Systems, Occasional Paper 12, Armidale, New South Wales: South Pacific Smallholder Project, University of New England 
75. Daly, Martin (Sep 2003). "'How Valuable a Horse Would Be Here': The Introduction of the Horse to Tonga". The Journal of Pacific History. 38 (2): 269–274. doi:10.1080/0022334032000120576. ISSN 0022-3344. JSTOR 25169643.
76. Rejects from squash production exceeded 30%. Halavatau, S. M.; Hausia, S. F. (2000), Small Farmer Participation in Export Production: Kingdom of Tonga Case Studies, Apia, Samoa: FAO Regional Workshop on Small Farmer Participation in Export Production in the Pacific Islands 
77. "FP090 Tonga Renewable Energy Project under the Pacific Islands Renewable Energy Investment Program". Green Climate Fund (ඉංග්‍රීසි බසින්). 20 October 2018. 30 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-30.
78. "Tonga on track to reach renewable energy target". PCREEE. February 15, 2019. 30 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-30.
79. "South Pacific's Biggest Solar Plant to Help Tonga Meet Renewable Energy Target". Asian Development Bank (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2019-03-21. 30 August 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2019-08-30.
80. "International Renewable Energy Agency". IRENA. 26 January 2009. 21 June 2010 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 27 June 2010.
81. Scott-Kemmis; Intarakumnerd; Rasiah; Amaradasa (2021). Schneegans, S.; Straza, T.; Lewis, J. (eds.). Southeast Asia and Oceania. In UNESCO Science Report: the Race Against Time for Smarter Development. Paris: UNESCO. pp. 674–715. ISBN 978-92-3-100450-6. 16 September 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2021.
82. "Tonga Energy Press Release: IRENA signing, a milestone for Tonga's renewable energy plans". Tonga-energy.to. 24 June 2010. 14 May 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 1 June 2012.
83. State of Environment and Conservation in the Pacific Islands: 2020 Regional Report. Apia: Secretariat of the Pacific Regional Environment Programme. 29 April 2021. ISBN 978-982-04-0906-4. 11 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 September 2021.
84. Small, Cathy A. and Dixon, David L. "Tonga: Migration and the Homeland සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජනවාරි 2012 at the Wayback Machine", Migration Policy Institute.
85. "Editorial: Racist moves will rebound on Tonga" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 7 අප්‍රේල් 2020 at the Wayback Machine, New Zealand Herald, 23 November 2001
86. "Flight chartered to evacuate Chinese in Tonga" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 2 ජූනි 2013 at the Wayback Machine, ABC News, 22 November 2006
87. Yang, Jian (2011). "China's World Wide Web: Overseas Chinese in the South Pacific". The Pacific Islands in China's Grand Strategy. pp. 105–125. doi:10.1057/9780230339750_8. ISBN 978-1-349-29497-8.
88. "Tonga Population 2021 (Demographics, Maps, Graphs)". worldpopulationreview.com. 28 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 28 October 2021.
89. "Tonga". U.S. Department of State. 20 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2020.
90. "Constitution of Tonga (Revised 1988)". parliament.gov.to. 9 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 8 April 2020.
91. "Tonga 2011 Census of Population and Housing". Table G17. 5 February 2014 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
92. Watson, Katy (18 January 2016). "How mutton flaps are killing Tonga". BBC News Online. 5 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 February 2016.
93. Sands, Neil (10 April 2011) "Pacific island nations battle obesity epidemic" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 දෙසැම්බර් 2013 at the Wayback Machine, Agence France-Presse.
94. Mark Henderson (18 February 2008) Welcome to the town that will make you lose weight . Times Online. www.timesonline.co.uk
95. Baker, Mark (29 October 2021). "Tonga reports its first-ever COVID-19 case". NPR. Associated Press. 29 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 October 2021.
96. "Tonga". The World Factbook. Central Intelligence Agency. 9 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 22 June 2010.
97. "King Tupou VI commissions Kukū Kaunaka Collection". Matangitonga (ඉංග්‍රීසි බසින්). 2018-11-28. 15 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-06-15.
98. "Tongan ethnic group". 2018 census ethnic group summaries – Tonga. Statistics New Zealand. 25 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 October 2021.
99. "New Zealand's population reflects growing diversity | Stats NZ". www.stats.govt.nz. 2 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2020-04-29.
100. Helen Morton Lee (2003). Tongans Overseas: Between Two Shores. University of Hawaii Press. ISBN 978-0-8248-2615-4.
101. "The ties that bind: stories from the Tongan diaspora". ABC. 2 May 2009. 4 September 2015 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 29 December 2014.
102. "Tonga's Proud Diaspora Confronts Daunting Challenge of Disaster Response". The New York Times. 28 January 2022. 14 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2023.
103. Hannah Huidan Lin (January 2011). Determinants of Remittances: Evidence from Tonga (PDF) (Report). International Monetary Fund. p. 3. 18 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්‍රවේශය 25 March 2021. Remittances are important to Tonga. Over the past decade, remittances as a share of GDP in Tonga have varied between 30 and 55 percent, with an average of around 45 percent
104. "Remittances for November 2020". reservebank.to. Reserve Bank of Tonga. 5 February 2021. 20 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 25 March 2021. Over the year to November 2020, private transfer receipts rose significantly by $33.5 million (10.5%) supporting the higher annual movement of total remittance receipts. Although economies abroad have been heavily disrupted by the COVID-19 pandemic, Tongan families abroad continue to provide financial support to their loved ones in Tonga.
105. Evans, Mike (2007). "Property, propriety, and ecology in contemporary Tonga". Human Organization. 66 (1): 22–27. doi:10.17730/humo.66.1.h65w4867x5x0j101.
106. Alkire, William (1978). Coral Islanders. AHM Publishing Corporation: Arlington Heights.
107. "Tonga Sport". Virtual Oceania. 26 February 2015. 26 February 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 26 February 2015.
108. "Official RWC 2011 Site". rugbyworldcup.com. 7 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
109. "Superleague". Superleague. 8 ඔක්තෝබර් 2008. 6 අප්‍රේල් 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
110. Grasso, John (2013). Historical Dictionary of Football. Scarecrow Press. Page 492. ISBN 9780810878570
111. Smith, Samantha (2015-07-06). "Paying tribute through traditional artwork". Stuff (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.
112. Latif, Justin (2016-09-01). "Benjamin to bring Tongan war clubs to Big Apple". Stuff (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 November 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.
113. "Recycled objects portray Tongan artist's personal cultural journey". RNZ (New Zealand English බසින්). 2020-06-03. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.
114. Gates, Charlie (2021-11-14). "Scape Public Art festival comes to Christchurch with eight new sculptures". Stuff (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.
115. Gates, Charlie (2019-03-27). "New five-storey sculpture for central Christchurch to be installed by end of year". Stuff (ඉංග්‍රීසි බසින්). 11 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.
116. Pulu, John (2023-09-22). "Tongan-Kiwi artists draw inspiration from their past". TP+ (New Zealand English බසින්). 11 December 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්‍රවේශය 2023-12-11.

ඕෂනියාවේ ස්වෛරී රාජ්‍යයන් සහ පරායත්ත භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව