කිරිබාටි

කිරිබාටි, නිල වශයෙන් කිරිබාටි ජනරජය, යනු මධ්‍යම පැසිෆික් සාගරයේ ඕෂනියාවේ මයික්‍රොනීසියා උප කලාපයේ පිහිටි දූපත් රටකි. 2020 සංගණනයට අනුව එහි ස්ථිර ජනගහනය 119,000 ඉක්මවන අතර අඩකට වඩා වැඩි පිරිසක් තාරාවා හි ජීවත් වෙති. මෙම ප්‍රාන්තය අතොළු 32 කින් සහ දුරස්ථ උස් කොරල් දූපතක් වන බනාබා වලින් සමන්විත වේ. එහි මුළු භූමි ප්‍රමාණය වර්ග කිලෝමීටර 811 (වර්ග සැතපුම් 313) වන අතර එය සාගරයේ වර්ග කිලෝමීටර 3,441,810 (වර්ග සැතපුම් 1,328,890) පුරා විසිරී ඇත.

කිරිබාටි ජනරජය Ribaberiki Kiribati  (Gilbertese)
ජාතික ධජය රාජ්‍ය ලාංඡනය
උද්යෝග පාඨය: Te Mauri, te Raoi ao te Tabomoa (Gilbertese) "සෞඛ්‍යය, සාමය සහ සමෘද්ධිය"
ජාතික ගීය: Kunan Kiribati (ගිල්බර්ටීස්) "කිරිබාටි ගීතය"
අගනුවර	තාරාවා 1°28′N 173°2′E / 1.467°N 173.033°E / 1.467; 173.033
විශාලතම නගරය	දකුණු තාරාවා
නිල භාෂා(ව)	ඉංග්‍රීසි ගිල්බර්ටීස්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2020 සංගණනය)	95.7% ගිල්බර්ටීස් 4.3% වෙනත්
ආගම (2020 සංගණනය)	96.2% ක්‍රිස්තියානි 58.9% කතෝලික 21.2% එක්සත් පල්ලිය 16.1% වෙනත් ක්‍රිස්තියානි 2.1% බහායි ඇදහිල්ල 1.7% වෙනත් / අනාගමික
ජාති නාම(ය)	අයි-කිරිබාටි
රජය	විධායක ජනාධිපති ධුරයක් සහිත ඒකීය පාර්ලිමේන්තු ජනරජයක්
• ජනාධිපති	ටනෙටි මාමාවු
• උප ජනාධිපති	ටියුයා ටෝටු
• මන්ත්‍රී මණ්ඩලයේ කථානායක	විලී ටොකටාකේ
ව්‍යවස්ථාදායකය	මන්ත්‍රී මණ්ඩලය
ස්වාධීනත්වය  එක්සත් රාජධානිය වෙතින්
• පිහිටවීම	1979 ජූලි 12
• තාරාවා ගිවිසුම	1979 සැප්තැම්බර් 20
වර්ග ප්‍රමාණය
• සම්පූර්ණ	811.19 km^2 (313.20 sq mi) (172 වෙනි)
ජනගහණය
• 2021 ඇස්තමේන්තුව	121,388 (192 වෙනි)
• 2020 ජන සංගණනය	119,438
• ජන ඝණත්වය	149.64/km^2 (387.6/sq mi)
දදේනි (ක්‍රශසා)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් මිලියන 297
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 2,381
දදේනි (නාමික)	2023 ඇස්තමේන්තුව
• සම්පූර්ණ	ඩොලර් මිලියන 248
• ඒක පුද්ගල	ඩොලර් 1,989
ගිනි (2019)	27.8 පහළ
මාසද (2023)	0.644 මධ්‍යම · 140 වෙනි
ව්‍යවහාර මුදල	ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලරය ($) (AUD)
වේලා කලාපය	UTC+12, +13, +14
රිය ධාවන මං තීරුව	වම
ඇමතුම් කේතය	+686
අන්තර්ජාල TLD	.ki

දූපත් වල පැතිරීම සමකය සහ 180 වන මධ්‍යධරණිය හරහා ගමන් කරයි. ජාත්‍යන්තර දින රේඛාව කිරිබටි වටා ගොස් නැගෙනහිරට බොහෝ දුරට පැද්දෙන අතර 150°W ට ආසන්නව ළඟා වේ. මෙය කිරිබටි හි නැගෙනහිර දෙසින් පිහිටි දූපත්, හවායි වලට දකුණින් පිහිටි දකුණු රේඛා දූපත්, ගිල්බට් දූපත් හා සමාන දිනයකට ගෙන එන අතර ඒවා පෘථිවියේ වඩාත්ම දියුණු කාල කලාපයේ තබයි: UTC+14.

කිරිබති එක්සත් රාජධානියෙන් නිදහස ලබා ගත් අතර, 1979 දී ස්වෛරී රාජ්‍යයක් බවට පත්විය. වර්තමානයේ වඩාත්ම ජනාකීර්ණ ප්‍රදේශය වන අගනුවර වන දකුණු තාරාවා, මුහුදු මාර්ග මාලාවකින් සම්බන්ධ වූ දූපත් ගණනාවකින් සමන්විත වේ. මේවා තාරාවා අටෝල් ප්‍රදේශයෙන් අඩක් පමණ වේ. නිදහසට පෙර රට පොස්පේට් අපනයනය කළ නමුත් එම පතල් තවදුරටත් ශක්‍ය නොවේ. ධීවර කර්මාන්තය සහ කොප්පරා අපනයනය ආර්ථිකයෙන් වැඩි කොටසක් මෙහෙයවයි. කිරිබති යනු ලෝකයේ අඩුම සංවර්ධිත රටවලින් එකක් වන අතර එහි ආර්ථිකය සඳහා ජාත්‍යන්තර ආධාර මත බෙහෙවින් රඳා පවතී.

කිරිබති පැසිෆික් ප්‍රජාව, පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ජාතීන්, ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදල, ලෝක බැංකුව සහ අප්‍රිකානු, කැරිබියානු සහ පැසිෆික් රාජ්‍ය සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකු වන අතර 1999 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ පූර්ණ සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය. දූපත් රාජ්‍යයක් ලෙස, කිරිබති දේශගුණික විපර්යාස සහ සුනාමි වලට ගොදුරු වේ. කුඩා දූපත් රාජ්‍ය සන්ධානයේ සාමාජිකයෙකු ලෙස දේශගුණික විපර්යාසවලට මුහුණ දීම එහි ජාත්‍යන්තර ප්‍රතිපත්තියේ කේන්ද්‍රීය කොටසක් වී ඇත.

නිරුක්තිය

ගිල්බට් භාෂාවෙන් -ti යනු [s] ශබ්දයක් නියෝජනය කරන බැවින්, මෙම නම /ˈkɪrɪbæs/ KIRR-i-bass ලෙස උච්චාරණය කෙරේ. ඒ හා සමානව, එහි ජනතාවගේ නම වන /iːˈkɪrɪbæs/ ee-KIRR-i-bass ලෙස උච්චාරණය කෙරේ.

කිරිබටි යන නම 1979 දී රට නිදහස ලැබීමෙන් පසු සම්මත කරන ලදී. එය ජාතියේ ප්‍රධාන දූපත් සමූහය වන ගිල්බට් දූපත් වල ඉංග්‍රීසි නාමයේ බහු වචන වන ගිල්බට්ස් හි ගිල්බට් පරිවර්තනයයි. එය 1820 දී පමණ රුසියානු අද්මිරාල් ඇඩම් වොන් කෘසෙන්ස්ටර්න් සහ ප්‍රංශ නායක ලුවී ඩුපෙරේ විසින් බ්‍රිතාන්‍ය කපිතාන් තෝමස් ගිල්බට්ගේ නමින් îles Gilbert ('ගිල්බට් දූපත්' සඳහා ප්‍රංශ) ලෙස නම් කරන ලදී. 1788 දී පෝර්ට් ජැක්සන් සිට කැන්ටන් දක්වා "පිටත මාර්ගය" හරහා ගමන් කරමින් සිටියදී ගිල්බට් සහ කපිතාන් ජෝන් මාෂල් දූපත් කිහිපයක් දුටුවේය. 1824 දී ප්‍රකාශයට පත් කරන ලද වොන් කෘසෙන්ස්ටර්න්ගේ සහ ඩුපෙරේගේ සිතියම් දෙකම ප්‍රංශ භාෂාවෙන් ලියා ඇත.

ප්‍රංශ භාෂාවෙන්, උතුරු දූපත් එතෙක් ඉල්ස් මල්ග්‍රේව් ලෙස හැඳින්වූ අතර බයිරන් දූපත ඒවායේ කොටසක් නොවීය. ඉංග්‍රීසියෙන්, දූපත් සමූහය, විශේෂයෙන් දකුණු කොටස, 19 වන සියවසේදී බොහෝ විට කිංග්ස්මිල්ස් ලෙස හැඳින්විණි, නමුත් 1877 කවුන්සිලයේ බටහිර පැසිෆික් අනුපිළිවෙල සහ 1893 පැසිෆික් අනුපිළිවෙල ඇතුළුව ගිල්බට් දූපත් යන නම වැඩි වැඩියෙන් භාවිතා විය.

1892 සිට බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයේ නාමයෙන් පවතින ගිල්බට් යන නම 1916 සිට සමස්ත ගිල්බට් සහ එලිස් දූපත් ජනපදයේ (GEIC) නමට ඇතුළත් කරන ලද අතර 1976 දී එලිස් දූපත් ටුවාලු හි වෙනම රට බවට පත්වීමෙන් පසුවද එය රඳවා ගන්නා ලදී. ගිල්බට් භාෂාවෙන් ගිල්බට් භාෂාවේ කිරිබටි ලෙස අක්ෂර වින්‍යාසය මිෂනාරිවරුන් විසින් සකස් කරන ලද ගිල්බට් භාෂාවෙන් පොත්වල දක්නට ලැබේ, නමුත් ගිල්බට් භාෂාවේ අර්ථය (නිදසුනක් ලෙස, හවායි මිෂනාරි මණ්ඩලය, 1895 බලන්න). කිරිබටි යන වචනය රටේ ස්වදේශීය නාමය ලෙස ශබ්ද කෝෂ ඇතුළත් කිරීමක් ලෙස පළමු සඳහන 1952 දී අර්නස්ට් සබටියර් විසින් ඔහුගේ විස්තීර්ණ ගිල්බර්ටින්-ෆ්‍රැන්චයිස් ශබ්දකෝෂයේ ලියා ඇත.

ගිල්බට් දූපත් නිසි ලෙස බොහෝ විට යෝජනා කරන ලද ස්වදේශීය නාමය ටුන්ගරු වේ. ගිල්බට්ස් සඳහා කිරිබටි යන පරිවර්තනය නව ස්වාධීන රාජ්‍යයේ නිල නාමය ලෙස මහ ඇමති සර් අයිරේමියා ටබායි සහ ඔහුගේ කැබිනට් මණ්ඩලය විසින් තෝරා ගන්නා ලදී. එය නූතන බව සහ තුංගරු (එනම් ගිල්බට්) දාමයෙන් ඔබ්බට දූපත් (උදා: ෆීනික්ස් සහ රේඛීය දූපත්) ඇතුළත් කිරීම දැක්වීම සඳහා එය එසේ විය.

ඉතිහාසය

මුල් ඉතිහාසය

කිරිබති ලෙස හඳුන්වන ප්‍රදේශයේ, ක්‍රි.පූ. 3000 සහ ක්‍රි.ව. 1300 අතර කාලයක සිට, දකුණු කෙළවරේ නුයි ඇතුළුව උතුරේ සිට දකුණට එකම සාගර භාෂාව කතා කරන ඔස්ට්‍රෝනියානු ජනයා වාසය කර ඇත. මෙම ප්‍රදේශය සම්පූර්ණයෙන්ම හුදකලා වී නොතිබුණි; පසුව, සැමෝවා, ටොංගා සහ ෆීජි යන රටවලින් පැමිණි නාවිකයින් පිළිවෙලින් පොලිනීසියානු සහ මෙලනීසියානු සංස්කෘතික අංශ කිහිපයක් හඳුන්වා දුන්හ. දූපත් අතර අන්තර් විවාහ සහ දැඩි සංචලනය සංස්කෘතික වෙනස්කම් බොඳ කිරීමට නැඹුරු වූ අතර සැලකිය යුතු මට්ටමක සංස්කෘතික සමජාතීයකරණයට හේතු විය. ප්‍රධාන වශයෙන් පුරාවෘත්ත රකින්නන්ගේ ස්වරූපයෙන් දේශීය වාචික ඉතිහාසඥයින් යෝජනා කරන්නේ මෙම ප්‍රදේශය මුලින්ම මෙලනීසියාවෙන් පැමිණි මුහුදු ගමන් කරන පිරිසක් විසින් ජනාවාස කරන ලද බවත්, ඔවුන් අඳුරු සමක් ඇති, රැලි සහිත හිසකෙස් ඇති සහ කෙටි උසකින් යුක්ත බවත්ය. ඉන්පසු මෙම ආදිවාසී ජනයා බටහිරින් පැමිණි මුල් ඔස්ට්‍රෝනියානු නාවිකයින්, උස හා පැහැපත් සමක් ඇති බවට වාචිකව විස්තර කරන ලද මැටැං නම් ස්ථානය වෙත පැමිණියහ.

ක්‍රි.ව. 1300 දී පමණ, සැමෝවා වෙතින් සමූහ පිටවීමක් සිදු වූ අතර එමඟින් බොහෝ ගිල්බට් ජනයාගේ මිශ්‍රණයට පොලිනීසියානු සම්භවය එකතු විය. මෙම සැමෝවා වැසියන් පසුව පොලිනීසියානු භාෂාවල සහ සංස්කෘතියේ ප්‍රබල ලක්ෂණ ගෙන ආ අතර, ඔවුන්ගේම සැමෝවා සම්ප්‍රදායන් මත පදනම් වූ වංශ නිර්මාණය කළ අතර කිරිබාතිහි දැනටමත් ආධිපත්‍යය දරන ස්වදේශික වංශ සහ බලතල සමඟ සෙමින් බැඳී සිටියහ.

15 වන සියවස පමණ වන විට, ප්‍රධාන වශයෙන් ප්‍රධාන වශයෙන් පාලනය යටතේ (උආ) උතුරු දූපත් සහ ප්‍රධාන වශයෙන් ඔවුන්ගේ වැඩිහිටි කවුන්සිලයේ (උනිම්වානේ) පාලනය යටතේ මධ්‍යම සහ දකුණු දූපත් අතර දැඩි ලෙස වෙනස් පාලන ක්‍රම ඇති විය. සාම්ප්‍රදායික සමානාත්මතා සමාජයක් පවත්වාගෙන යාම ලෙස හැඳින්වෙන එකම දූපත ලෙස ටැබිටියුවා ව්‍යතිරේකයක් විය හැකිය.

ටැබිටියුවා යන නම "ප්‍රධානීන් තහනම්" යන අර්ථය ඇති ටැබිටියුවා යන මූල වාක්‍ය ඛණ්ඩයෙන් පැන නගී. සිවිල් යුද්ධය ඉක්මනින්ම සාධකයක් බවට පත් වූ අතර, ඉඩම් අත්පත් කර ගැනීම ජයග්‍රහණයේ ප්‍රධාන ආකාරය විය. වංශ සහ ප්‍රධානීන් සම්පත් සඳහා සටන් කිරීමට පටන් ගත් අතර, වෛරයෙන් සහ නැවත ඇවිළුණු ලේ ආරවුල් වලින් උත්තේජනය වූ අතර, ඒවායේ මූලාරම්භය මාස, අවුරුදු හෝ දශක ගණනාවකට පෙර පැවතුනි. මෙම කැළඹීම යුරෝපීය සංචාරය සහ යටත් විජිත යුගය දක්වාම පැවතුන අතර, එමඟින් යුරෝපීයයන් සමහර I-කිරිබාටි නායකයින්ට ලබා දුන් තුවක්කු සහ කාලතුවක්කු සන්නද්ධ නැව් ආධාරයෙන් ඇතැම් දූපත් තම සතුරන් විනාශ කිරීමට හේතු විය.

මේ කාලයේ I-කිරිබාටි හි සාමාන්‍ය හමුදා අවි වූයේ මෝර දත් සහිත ලී හෙල්ල, පිහි සහ කඩු සහ ඝන පොල් කෙඳි වලින් නිර්මාණය කරන ලද සන්නාහ ඇඳුම් ය. පරම්පරා ගණනාවක් පුරා ලබා දුන් උපකරණවල ප්‍රබල හැඟීම්බර වටිනාකම නිසා, එකල තිබූ වෙඩි බෙහෙත් සහ වානේ ආයුධ වෙනුවට ඔවුන් ප්‍රධාන වශයෙන් මේවා භාවිතා කළහ. දුනු, ගල්පටි සහ හෙල්ල වැනි පරාසයක ආයුධ කලාතුරකින් භාවිතා කරන ලදී; අතින්-අතින් සටන් කිරීම අදටත් භාවිතා කරන කැපී පෙනෙන කුසලතාවයක් වූ අතර, ඒ හා සම්බන්ධ විවිධ තහනම් කිරීම් නිසා කලාතුරකින් සඳහන් වුවද, රහස්‍යභාවය ප්‍රධාන එකකි. අබෙමාමා හි උසස් ප්‍රධානී ටෙම්බිනොක් මෙම කාල පරිච්ඡේදයේ ගිල්බට් දූපත් වල ව්‍යාප්තවාදී ප්‍රධානීන් දුසිම් ගනනක් අතරින් අවසාන පුද්ගලයා විය, අබෙමාමා ඓතිහාසිකව ඔවුන්ගේ අදාළ යුනිම්වානේ සාම්ප්‍රදායික දකුණු දූපත් වල පාලනයට අනුකූල වුවද. ස්ටීවන්සන් අබෙමාමා හි රැඳී සිටියදී ඉහළ ප්‍රධානියාගේ චරිතය සහ පාලන ක්‍රමය පිළිබඳව ගැඹුරින් සොයා බැලූ රොබට් ලුවී ස්ටීවන්සන්ගේ "ඉන් ද සවුත් සීස්" පොතේ ඔහු අමරණීය විය. ගිල්බට් දූපත් වලට ඔහු පැමිණීමේ 90 වන සංවත්සරය 1979 ජූලි 12 වන දින කිරිබාති හි නිදහස සැමරීම සඳහා තෝරා ගන්නා ලදී.

යටත් විජිත යුගය

17 වන සහ 18 වන සියවස්වල යුරෝපීය නැව් මගින් අවස්ථා කිහිපයකදී සංචාරයන් සිදු විය, එම නැව් ලෝකය වටා ගමන් කිරීමට උත්සාහ කළ අතර, නැතහොත් දකුණේ සිට උතුරු පැසිෆික් සාගරයට යාත්‍රා කිරීමේ මාර්ග සොයමින්, මාර්ගගත භූමියේ තල්මසුන් දඩයම් කිරීම, සහ කළු කුරුළු කිරීම ලෙස හැඳින්වෙන බලහත්කාර ශ්‍රම බඳවා ගැනීමේ පිළිවෙත් සමඟ සම්බන්ධ ශ්‍රම නැව් සොයමින් ගමන් කරන වෙළඳාමක් විය. 19 වන සියවසේදී කනක සේවකයින් විශාල වශයෙන් බඳවා ගැනීම සමාජ, ආර්ථික, දේශපාලනික, ආගමික සහ සංස්කෘතික ප්‍රතිවිපාක ඇති කළේය. 1845 සිට 1895 දක්වා කාලය තුළ කම්කරුවන් 9,000 කට වැඩි පිරිසක් විදේශගත කරන ලද අතර, ඔවුන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක් ආපසු පැමිණියේ නැත.

ගමන් කරන වෙළඳාම 1830 ගණන්වල සිට යුරෝපීය, ඉන්දියානු, චීන, සැමෝවා සහ අනෙකුත් පදිංචිකරුවන්ට හේතු විය; ඔවුන් අතර වෙරළට පැන යන්නන්, කස්ටිය ගිය අය, වෙළඳුන් සහ මිෂනාරිවරුන් ඇතුළත් විය. ඇමරිකානු විදේශ දූත මණ්ඩල කොමසාරිස් මණ්ඩලයේ (ABCFM) ආචාර්ය හිරාම් බිංහැම් II 1857 දී අබායැං වෙත පැමිණියේය. ටහිටි හි ක්‍රිස්තියානීන් බවට පත් වූ ගිල්බට් දූපත් වැසියන් දෙදෙනෙකු වන බෙටෙරෝ සහ ටිරෝයි විසින් 1880 දී පමණ නොනූටි හි රෝමානු කතෝලික ඇදහිල්ල හඳුන්වා දෙන ලදී. පූජනීය හදවතේ රෝමානු කතෝලික මිෂනාරිවරුන් වන පිය ජෝසප් ලෙරේ, පිය එඩ්වඩ් බොන්ටෙම්ප්ස් සහ සහෝදර කොන්රාඩ් වෙබර් 1888 දී නොනූටි වෙත පැමිණියහ. ලන්ඩන් මිෂනාරි සංගමයේ (LMS) රෙපරමාදු මිෂනාරිවරු දකුණු ගිල්බට්ස් හි ද ක්‍රියාකාරී වූහ. 1870 ඔක්තෝබර් 15 වන දින, LMS හි පූජ්‍ය සැමුවෙල් ජේම්ස් විට්මි අරෝරේ වෙත පැමිණි අතර, එම මාසයේ අගභාගයේදී ඔහු ටමානා, ඔනෝටෝවා සහ බෙරු වෙත ගියේය. 1872 අගෝස්තු මාසයේදී, LMS හි ජෝර්ජ් ප්‍රැට් දූපත් වෙත ගියේය.

1886 දී, ඇන්ග්ලෝ-ජර්මානු ගිවිසුමක් මගින් "හිමිකම් නොලබන" මධ්‍යම පැසිෆික් කලාපය බෙදා වෙන් කරන ලද අතර, නාඌරූ ජර්මානු බලපෑම් ක්ෂේත්‍රයේ ඉතිරි වූ අතර, බනාබා (යුරෝපීයයන් විසින් සාගර දූපත ලෙස හැඳින්වේ) සහ අනාගත GEIC බ්‍රිතාන්‍ය බලපෑම් ක්ෂේත්‍රයේ අවසන් විය. 1892 දී, ගිල්බට් දූපත් වල දේශීය ගිල්බට් බලධාරීන් (උතුරු ගිල්බට් කණ්ඩායමේ ප්‍රධානියෙකු වන උයියා, සහ අටුන් ටෙ බොටි හෝ වංශයේ ප්‍රධානියා ) රාජකීය නාවික හමුදාවේ HMS රාජකීයයාට අණ දෙන කපිතාන් එඩ්වඩ් ඩේවිස් විසින් ඔවුන් අසල ඇති එලිස් දූපත් සමඟ බ්‍රිතාන්‍ය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයක කොටසක් ලෙස ප්‍රකාශ කිරීමට එකඟ විය. ඒවා මුලින්ම මැකින් දූපත් (1893–95), පසුව බෙටියෝ, තාරාවා (1896–1908) සහ බනාබා (1908–1942) පදනම් කරගත් නේවාසික කොමසාරිස්වරයෙකු විසින් පරිපාලනය කරන ලදී, එය ෆීජි හි පිහිටි බටහිර පැසිෆික් මහ කොමසාරිස් කාර්යාලය (WPHC) යටතේ ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයකි. 1900 දී බනාබා ආරක්ෂිත ප්‍රදේශයට එකතු කරන ලද්දේ එහි පසෙහි පොස්පේට් පාෂාණය (1900 දී සොයා ගන්නා ලදී) නිසාය. මෙම සොයා ගැනීම සහ පතල් කැණීම WPHC වෙත බදු සහ තීරුබදු ආකාරයෙන් සැලකිය යුතු ආදායමක් ලබා දුන්නේය.

1896 සිට 1908 දක්වා ගිල්බට්ස් සහ එලිස් දූපත් වල දෙවන නේවාසික කොමසාරිස් විලියම් ටෙල්ෆර් කැම්බල්ගේ හැසිරීම ඔහුගේ ව්‍යවස්ථාදායක, අධිකරණ සහ පරිපාලන කළමනාකරණය (දූපත් වැසියන්ගෙන් බලහත්කාරයෙන් ශ්‍රමය ලබා ගැනීම පිළිබඳ චෝදනා ඇතුළුව) සම්බන්ධයෙන් විවේචනයට ලක් වූ අතර ආතර් මහෆි විසින් 1909 වාර්තාවේ මාතෘකාව බවට පත්විය. 1913 දී, නිව් ඒජ් පුවත්පතේ නිර්නාමික වාර්තාකරුවෙකු ඩබ්ලිව්. ටෙල්ෆර් කැම්බල්ගේ අක්‍රමිකතා විස්තර කළ අතර ආතර් මහෆිගේ අපක්ෂපාතීත්වයට අභියෝග කළේය, මන්ද ඔහු ගිල්බට්ස් හි හිටපු යටත් විජිත නිලධාරියෙකු වූ බැවිනි. නිර්නාමික වාර්තාකරු බනාබා හි පැසිෆික් පොස්පේට් සමාගමේ මෙහෙයුම් ද විවේචනය කළේය.

1916 දී මෙම දූපත් ගිල්බට් සහ එලිස් දූපත් වල ඔටුන්න හිමි ජනපදය බවට පත්විය. ක්‍රිස්මස් දූපත (කිරිටිමති) ඇතුළු උතුරු රේඛා දූපත් 1919 දී ජනපදයට එකතු කරන ලද අතර, ෆීනික්ස් දූපත් ජනාවාස යෝජනා ක්‍රමයක් සඳහා ෆීනික්ස් දූපත් 1937 දී එකතු කරන ලදී. 1940 ජූලි 12 වන දින, පෑන් ඇම් එයාර්වේස් හි ඇමරිකානු ක්ලිපර් හොනොලුලු සිට ඕක්ලන්ඩ් දක්වා ගුවන් ගමනකදී පළමු වරට කැන්ටන් දූපතට ගොඩ බැස්සේය. ශ්‍රීමත් ආතර් ග්‍රිම්බල් (1913–1919) තාරාවා හි පිහිටි කැඩෙට් පරිපාලන නිලධාරියෙකු වූ අතර 1926 දී ගිල්බට් සහ එලිස් දූපත් ජනපදයේ නේවාසික කොමසාරිස් බවට පත්විය.

1902 දී, පැසිෆික් කේබල් මණ්ඩලය බ්‍රිතාන්‍ය කොලොම්බියාවේ බැම්ෆීල්ඩ් සිට ලයින් දූපත් වල ෆැනින් දූපත (ටබුඒරන්) දක්වා සහ ෆීජි සිට ෆැනින් දූපත දක්වා පළමු ට්‍රාන්ස්-පැසිෆික් ටෙලිග්‍රාෆ් කේබලය තැබූ අතර, එමඟින් බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය තුළ සම්පූර්ණයෙන්ම ලොව වටා ගමන් කරන ටෙලිග්‍රාෆ් රේඛා මාලාවක් වන ඕල් රෙඩ් ලයින් සම්පූර්ණ කරන ලදී. හවායි වලට ආසන්නතම සංයුතිවලින් එකක් වන ෆැනින් දූපතේ පිහිටීම 1888 දී බ්‍රිතාන්‍ය අධිරාජ්‍යය විසින් එය ඈඳා ගැනීමට හේතු විය. ප්‍රමාණවත් ගොඩබෑමේ ස්ථාන නොමැතිකම හේතුවෙන් පැල්මයිරා දූපත ඇතුළු ආසන්න අපේක්ෂකයින්ට පක්ෂව කතා කිරීමට නොහැකි විය.

එක්සත් ජනපදය අවසානයේ උතුරු රේඛීය දූපත් එහි භූමි ප්‍රදේශවලට ඇතුළත් කළ අතර, ගිල්බට්ස් සහ ලයින් දූපත් අතර පිහිටා ඇති හව්ලන්ඩ්, ජාර්විස් සහ බේකර් දූපත් ඇතුළුව ෆීනික්ස් දූපත් සමඟද එසේ කළේය, එමඟින් භෞමික ආරවුලක් ඇති විය. එය අවසානයේ විසඳනු ලැබූ අතර අවසානයේ ඔවුන් තාරාවා ගිවිසුම යටතේ කිරිබාති හි කොටසක් බවට පත්විය.

දෙවන ලෝක යුද්ධ සමයේදී පර්ල් වරායට එල්ල වූ ප්‍රහාරයෙන් පසු, බුටරිටාරි සහ ටරාවා සහ උතුරු ගිල්බට් කණ්ඩායමේ අනෙකුත් ප්‍රදේශ 1941 සිට 1943 දක්වා ජපානය විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. බෙටියෝ ගුවන් තොටුපළක් සහ සැපයුම් කඳවුරක් බවට පත් විය. 1943 අගභාගයේදී ජපන් හමුදා නෙරපා හැරීම එක්සත් ජනපද මැරීන් බළකා ඉතිහාසයේ ලේ වැකි සටන් වලින් එකක් විය. 1943 නොවැම්බර් මාසයේදී මැරීන් භටයින් ගොඩ බැස්ස අතර ටරාවා සටන ඇති විය. යටත් විජිතයේ මූලස්ථානය ලෙස, බනාබා 1942 දී ජපානය විසින් බෝම්බ හෙලා, ඉවත් කර අත්පත් කර ගන්නා ලද අතර, ජපන් හමුදා විසින් දිවයිනේ සිටි ගිල්බට් ජාතිකයන්ගෙන් එක් අයෙකු හැර අනෙක් සියල්ලන් සමූලඝාතනය කිරීමෙන් පසුව 1945 වන තෙක් නිදහස් කරන ලදී. ඉන්පසු ෆුනාෆුටි 1942 සිට 1946 දක්වා ජනපදයේ තාවකාලික මූලස්ථානය පවත්වාගෙන ගිය අතර, පසුව ටරාවා මූලස්ථානය සත්කාරකත්වය දැරීය.

1945 අවසානයේ, කොස්රේ, නාවුරු සහ තාරාවා වලින් ආපසු ගෙන එන ලද බනාබා හි ඉතිරි වැසියන්ගෙන් බොහෝ දෙනෙක්, මේ සඳහා බ්‍රිතාන්‍ය රජය 1942 දී අත්පත් කරගත් ෆීජි දූපතක් වන රබි දූපතට නැවත ගෙන යන ලදී.

1953 ජනවාරි 1 වන දින, ජනපදයේ බ්‍රිතාන්‍ය බටහිර පැසිෆික් මහ කොමසාරිස්වරයා ෆීජි සිට හොනියාරා හි නව අගනුවරට, බ්‍රිතාන්‍ය සොලමන් දූපත් වෙත මාරු කරන ලද අතර, ගිල්බට්ස්ගේ නේවාසික කොමසාරිස්වරයා තවමත් තාරාවා හි පිහිටා ඇත.

1950 ගණන්වල අගභාගයේ සහ 1960 ගණන්වල මුල් භාගයේදී යටත් විජිතයේ තවදුරටත් හමුදා මෙහෙයුම් සිදු වූ අතර, ක්‍රිස්මස් දූපත එක්සත් ජනපදය සහ එක්සත් රාජධානිය විසින් හයිඩ්‍රජන් බෝම්බ ඇතුළු න්‍යෂ්ටික අවි අත්හදා බැලීම් සඳහා භාවිතා කරන ලදී.

1967 දී පමණ තාරාවා හි අභ්‍යන්තර ස්වයං පාලනයේ ආයතන ස්ථාපිත කරන ලදී. 1974 දී එලිස් දූපත් යටත් විජිතයේ ඉතිරි කොටස් වලින් වෙන් වන ලෙස ඉල්ලා සිටි අතර ඔවුන්ට තමන්ගේම අභ්‍යන්තර ස්වයං පාලන ආයතන ලබා දෙන ලදී. වෙන්වීම 1976 ජනවාරි 1 වන දින සිට බලාත්මක විය. 1978 දී, එලිස් දූපත් ටුවාලු හි ස්වාධීන රාජ්‍යය බවට පත් විය.

ස්වාධීනත්වය

ගිල්බට් දූපත් 1979 ජූලි 12 වන දින කිරිබටි ජනරජය ලෙස නිදහස ලබා ගත්තේය. ඉන්පසු, සැප්තැම්බර් මාසයේදී, එක්සත් ජනපදය 1979 දී කිරිබටි සමඟ මිත්‍රත්ව ගිවිසුමකින් (1983 දී අනුමත කරන ලදී) විරල ජනාවාස ෆීනික්ස් සහ ලයින් දූපත් සඳහා වූ සියලු හිමිකම් අත්හැරියේය. ගිල්බට් දූපත් සඳහා ස්වදේශික ගිල්බට් නාමය "තුන්ගරු" වුවද, නව රාජ්‍යය "කිරිබටි" යන නම තෝරා ගත්තේය, එය "ගිල්බට්ස්" හි ගිල්බට් අක්ෂර වින්‍යාසය, එය වඩාත් නවීන වූ අතර බනාබා, ලයින් දූපත් සහ ෆීනික්ස් දූපත් ඇතුළත් කිරීම පිළිගැනීමට පෙර යටත් විජිතයට සමාන විය. බ්‍රිතාන්‍ය බලධාරීන් සහ පසුව ජනරජයේ රජය නැවත පදිංචි කිරීමේ යෝජනා ක්‍රම යටතේ ගිල්බට්වරුන් නැවත පදිංචි කරන තෙක් අවසාන දූපත් සමූහයන් කිසි විටෙකත් ගිල්බට්වරුන් විසින් අත්පත් කරගෙන සිටියේ නැත. 1982 දී, නිදහසින් පසු පළමු මැතිවරණය පැවැත්විණි. විශ්වාසභංග යෝජනාවක් 1983 දී තවත් මැතිවරණයක් ඇති කළේය. නිදහසින් පසු කාලය තුළ, අවම වශයෙන් බ්‍රිතාන්‍ය සහ ආධාර සංවිධානවල ඇස් හමුවේ, අධික තදබදය ගැටලුවක් වී ඇත. 1988 දී, ප්‍රධාන දූපත් කණ්ඩායමේ පදිංචිකරුවන් 4,700 ක් අඩු ජනාකීර්ණ දූපත් වලට නැවත පදිංචි කරන බවට නිවේදනයක් නිකුත් කරන ලදී. 1994 සැප්තැම්බර් මාසයේදී, විපක්ෂයේ ටෙබුරෝරෝ ටිටෝ ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් විය.

1995 දී, කිරිබති ඒකපාර්ශ්විකව ජාත්‍යන්තර දින රේඛාව නැගෙනහිරට ගෙන ගියේ රේඛීය දූපත් සමූහය ආවරණය කිරීම සඳහා වන අතර එමඟින් රට තවදුරටත් දින රේඛාවෙන් බෙදී නොයනු ඇත. ජනාධිපති ටිටෝගේ මැතිවරණ පොරොන්දුවක් ඉටු කළ මෙම පියවර, පුළුල් භූමිය පුරා ව්‍යාපාරවලට එකම ව්‍යාපාරික සතියක් පවත්වා ගැනීමට ඉඩ සැලසීමට අදහස් කරන ලදී. සංචාරක ව්‍යාපාරයට වැදගත් සිදුවීමක් වන තුන්වන සහස්‍රයේ උදාව දුටු පළමු රට බවට කිරිබති පත්වීමට ද මෙය හැකි විය. 1998 දී ටිටෝ නැවත තේරී පත් විය. 1999 දී, නිදහසින් වසර 20 කට පසු, කිරිබති එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ පූර්ණ සාමාජිකයෙකු බවට පත්විය. 2002 දී, කිරිබති රජයට පුවත්පත් ප්‍රකාශකයින් වසා දැමීමට හැකි වූ මතභේදාත්මක නීතියක් සම්මත කළේය. කිරිබති හි පළමු සාර්ථක රාජ්‍ය නොවන පුවත්පත දියත් කිරීමෙන් පසුව නීති සම්පාදනය කරන ලදී. 2003 දී ජනාධිපති ටිටෝ නැවත තේරී පත් වූ නමුත් 2003 මාර්තු මාසයේදී විශ්වාසභංග ඡන්දයකින් ධුරයෙන් ඉවත් කරන ලද අතර රාජ්‍ය කවුන්සිලයක් මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය විය. 2003 ජූලි මාසයේදී ටිටෝගෙන් පසු විපක්ෂ පක්ෂයේ බුටෝකාන් ටෙ කොආවා තේරී පත් විය. ඔහු 2007 සහ 2011 දී නැවත තේරී පත් විය.

2008 ජුනි මාසයේදී, කිරිබාටි නිලධාරීන් ඕස්ට්‍රේලියාවෙන් සහ නවසීලන්තයෙන් කිරිබාටි පුරවැසියන් ස්ථිර සරණාගතයින් ලෙස පිළිගන්නා ලෙස ඉල්ලා සිටියේය. දේශගුණික විපර්යාස හේතුවෙන් එහි සියලු භූමි ප්‍රදේශ අහිමි වූ පළමු රට කිරිබාටි වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ. 2008 ජුනි මාසයේදී, කිරිබාටි ජනාධිපති ඇනෝට් ටොං පැවසුවේ රට "ආපසු නොඑන ස්ථානයකට" ළඟා වී ඇති බවයි. ඔහු තවදුරටත් මෙසේ පැවසීය, "ඔබට තවදුරටත් රටක් නොමැති දිනය සඳහා සැලසුම් කිරීම ඇත්තෙන්ම වේදනාකාරී නමුත් අපි එය කළ යුතු යැයි මම සිතමි."

2012 ජනවාරි මාසයේදී, ඇනෝට් ටොං අඛණ්ඩව තුන්වන සහ අවසාන වාරය සඳහා නැවත තේරී පත් විය. 2012 මුල් භාගයේදී, කිරිබාටි රජය ෆීජි හි දෙවන විශාලතම දූපත වන වනුවා ලෙවු හි හෙක්ටයාර 2,200 ක නටෝවාටු වතුයාය අත්පත් කර ගත්තේය. කිරිබාති හි මුළු ජනගහනයම ෆීජි වෙත ඉවත් කිරීමට රජය සැලසුම් කර ඇති බව පුළුල් ලෙස වාර්තා වූ අවස්ථාවේදී 2013 අප්‍රේල් මාසයේදී, ජනාධිපති ටොං පුරවැසියන්ගෙන් දූපත් ඉවත් කර වෙනත් තැනකට සංක්‍රමණය වන ලෙස ඉල්ලා සිටීමට පටන් ගත්තේය. 2014 මැයි මාසයේදී, ජනාධිපති කාර්යාලය ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 9.3 ක වියදමින් වනුවා ලෙවු හි අක්කර 5,460 ක පමණ ඉඩම් මිලදී ගැනීම තහවුරු කළේය.

2016 මාර්තු මාසයේදී, ටනෙටි මාමාවු තේරී පත් වී කිරිබාති හි පස්වන ජනාධිපති ලෙස බලයට පත් විය. 2020 ජුනි මාසයේදී, ජනාධිපති මාමාවු දෙවන සිව් අවුරුදු ධුර කාලය සඳහා නැවත මැතිවරණයක් ජයග්‍රහණය කළේය. ජනාධිපති මාමාවු චීනයට පක්ෂපාතී යැයි සලකනු ලැබූ අතර ඔහු බීජිං සමඟ සමීප සබඳතාවලට සහාය විය. 2021 නොවැම්බර් 16 වන දින, කිරිබාති රජය ලොව විශාලතම සමුද්‍ර ආරක්ෂිත ප්‍රදේශය වාණිජ මසුන් ඇල්ලීමට නිරාවරණය කරන බව නිවේදනය කළේය. 2022 කිරිබාති ව්‍යවස්ථාමය අර්බුදය ආරම්භ වූයේ කිරිබාති අධිකරණයේ ප්‍රධාන විනිසුරුවරුන් 5 දෙනාම අත්හිටුවීමත් සමඟය.

2020 දී, ඕෂනියා දූපත් ජාතීන්ගේ COVID-19 ප්‍රතිචාර බොහොමයකට අනුකූලව, COVID-19 වසංගතයට කිරිබාතිගේ ප්‍රතිචාරය වූයේ සංචාරක සහ වාණිජ සංචාර සඳහා දැඩි සීමාවන් පැනවීමයි. 2022 ජනවාරි වන තෙක් එය අත්‍යවශ්‍යයෙන්ම COVID-නිදහස්ව පැවති බව කිරිබාති වාර්තා කළේය (නඩු දෙකක්) වසර දෙකකින් පළමු වාණිජ ජාත්‍යන්තර ගුවන් ගමනට ධනාත්මක බව පරීක්‍ෂා කළ මගීන් 36 දෙනෙකු ඇතුළත් විය. 2024 දී, කොරෝනා වයිරස් රෝගීන් 5,085 ක් වාර්තා වූ අතර එමඟින් මරණ 24 ක් සිදු වූ අතර, 2,703 ක් සුවය ලබා ඇති බව වාර්තා විය. 2023 ජනවාරි 29 වන දින, පැසිෆික් දූපත් සංසදයට නැවත සම්බන්ධ වීමේ තම අභිප්‍රාය කිරිබාති තහවුරු කළේ, වසර දෙකක කටුක නායකත්ව බෙදීම අවසන් කරමිනි.

දේශපාලනය

1979 ජූලි 12 දින පනවනු ලැබූ කිරිබාටි ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාව, පාර්ලිමේන්තු ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී ජනරජයක් යටතේ නිදහස් හා විවෘත මැතිවරණ සඳහා විධිවිධාන සලසයි.

විධායක ශාඛාව සමන්විත වන්නේ ජනාධිපතිවරයෙකු (te Beretitenti), උප සභාපතිවරයෙකු සහ කැබිනට් මණ්ඩලයකිනි. කැබිනට් මණ්ඩලයේ ප්‍රධානියා ද වන ජනාධිපතිවරයා, ව්‍යවස්ථාදායකය විසින් තම සාමාජිකයන් අතරින් තිදෙනෙකු හෝ සිව්දෙනෙකු ඉදිරි ජනාධිපතිවරණය සඳහා අපේක්ෂකයන් ලෙස නම් කිරීමෙන් පසු පුරවැසියන් විසින් සෘජුවම තෝරා පත් කර ගනු ලැබේ. ජනාධිපතිවරයෙකුට සේවය කළ හැක්කේ සිව් අවුරුදු ධුර කාල තුනකට පමණක් වන අතර ඔහු සභාවේ සාමාජිකයෙකු ලෙස ද කටයුතු කරයි. කැබිනට් මණ්ඩලය සමන්විත වන්නේ ජනාධිපති, උප සභාපති සහ පාර්ලිමේන්තු මන්ත්‍රීවරුන් ද වන අමාත්‍යවරුන් 13 දෙනෙකුගෙනි.

ව්‍යවස්ථාදායක ශාඛාව "Maneaba ni Maungatabu" (සභා මණ්ඩලය) නම් වූ ඒක මණ්ඩලීය මණ්ඩලයයි. 1979 සිට 2016 දක්වා සේවා කාලය සහිත, තනතුරේ බලයලත් සාමාජිකයෙකු ලෙස කටයුතු කළ නීතිපතිවරයාට අමතරව, එහි සාමාජිකයන් ව්‍යවස්ථාපිත වරමක් අනුව ෆීජිහි රාබි දූපතේ (හිටපු සාගර දූපත වන) බනබන් ජනතාවගේ නාමික නියෝජිතයෙකු ද ඇතුළුව තේරී පත් වේ. ව්‍යවස්ථාදායකයින් සිව් අවුරුදු ධුර කාලයක් සඳහා සේවය කරති.

යුක්තිය පසිඳලීම පාලනය කරන ව්‍යවස්ථාපිත විධිවිධාන, අනෙකුත් හිටපු බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිතවලට සමාන වේ. එනම් අධිකරණය රජයේ මැදිහත්වීම්වලින් තොර වීමයි. අධිකරණ ශාඛාව උසස් අධිකරණය (Betio හි) සහ අභියාචනාධිකරණයෙන් සමන්විත වේ. ජනාධිපති විසින් මුලසුන දරන විනිසුරුවන් පත් කරනු ලැබේ.

පළාත් පාලන කටයුතු සිදු කරනු ලබන්නේ තේරී පත් වූ සාමාජිකයින්ගෙන් සමන්විත දූපත් කවුන්සිල හරහා ය. පළාත් කටයුතු පාලනය කරනු ලබන්නේ යටත් විජිත ඇමරිකාවේ නගර රැස්වීම්වලට සමාන ආකාරයටයි. දූපත් කවුන්සිල ඔවුන්ගේම ආදායම් සහ වියදම් ඇස්තමේන්තු සකස් කර ගන්නා අතර සාමාන්‍යයෙන් මධ්‍යම රජයේ පාලනයන්ගෙන් නිදහස් වේ. කිරිබාටි හි ජනාවාස දූපත් 21 ක් ඇති අතර, සෑම ජනාවාස දූපතකටම තමන්ගේම කවුන්සිලයක් ඇත. කිරිබාටි දැනට දිස්ත්‍රික්ක 5 කට බෙදා ඇත: උතුරු කිරිබාටි, මධ්‍යම කිරිබාටි, දකුණු කිරිබාටි, දකුණු තාරාවා සහ ලයින් සහ ෆීනික්ස්.

කිරිබාටි රටට විධිමත් දේශපාලන පක්ෂ ඇතත්, ඒවායේ සංවිධානය එතරම් විධිමත් නැත. තාවකාලික විපක්ෂ කණ්ඩායම් විශේෂිත ගැටලු වටා එකතු වීමට නැඹුරු වේ. වයස අවුරුදු 18 දී විශ්වීය ඡන්ද බලය හිමි වේ. අද වන විට ප්‍රධාන දේශපාලන පක්ෂ වන්නේ Boutokaan Kiribati Moa Party (කලින් Boutokaan te Koaua) සහ Tobwaan Kiribati Party ය.

විදේශ සබඳතා

කිරිබාටි එහි පැසිෆික් අසල්වැසියන් වන ඕස්ට්‍රේලියාව, නවසීලන්තය, ජපානය සහ ෆීජි සමඟ සමීප සබඳතා පවත්වයි. මෙම රටවල් තුනෙන් රටේ විදේශ ආධාරවලින් වැඩි කොටසක් ලැබේ. තායිවානය සහ ජපානය ද කිරිබාටිහි ජල කලාපයේ මසුන් ඇල්ලීම සඳහා නිශ්චිත කාලසීමාවන් සහිත බලපත්‍ර ලබා ඇත. දකුණු තාරාවා හි පිහිටි විදේශ දූත මණ්ඩල තුනක් පවතී: චීන සමූහාණ්ඩුවේ (තායිවානය) තානාපති කාර්යාල 2019 දක්වා තිබූ අතර, එය 2020 දී මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව මගින් ප්‍රතිස්ථාපනය විය; ඕස්ට්‍රේලියාවේ සහ නවසීලන්තයේ මහ කොමසාරිස් කාර්යාල ද පවතී. 2022 සිට, එක්සත් ජනපද තානාපති කාර්යාලයක් විවෘත කිරීම පිළිබඳ සාකච්ඡා පවතී. කිරිබාටි සඳහා වගකිව යුතු වත්මන් එක්සත් ජනපද තානාපති කාර්යාලය ෆීජි හි සුවා හි පිහිටා ඇත.

1999 නොවැම්බරයේදී, කිරිබාටි ජපානයේ ජාතික අභ්‍යවකාශ සංවර්ධන ඒජන්සියට (National Space Development Agency) අභ්‍යවකාශ මධ්‍යස්ථානයක් ඉදිකිරීම සඳහා වසර 20 කට කිරිතිමාටි (පෙර නත්තල් දූපත) හි ඉඩමක් බදු දීමට එකඟ විය. මෙම ගිවිසුම මගින් ජපානය වසරකට ඇමරිකානු ඩොලර් 840,000 ක් ගෙවිය යුතු බවටත්, මාර්ගවලට සහ පරිසරයට සිදුවන ඕනෑම හානියක් සඳහා ගෙවිය යුතු බවටත් නියම කර ඇත. ජපන් ජාතිකයින් විසින් සාදන ලද ලුහුබැඳීමේ මධ්‍යස්ථානයක් කිරිතිමාටි හි ක්‍රියාත්මක වන අතර, අතහැර දැමූ ගුවන් තොටුපළක් HOPE-X නම් නැවත භාවිත කළ හැකි මිනිසුන් රහිත අභ්‍යවකාශ ෂටලයක් සඳහා ගොඩබෑමේ මධ්‍යස්ථානයක් ලෙස නම් කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, HOPE-X වැඩසටහන 2003 දී ජපානය විසින් අවලංගු කරන ලදී.

ගෝලීය උණුසුමෙහි බලපෑම්වලට වඩාත්ම අවදානමට ලක්විය හැකි ජාතීන්ගෙන් එකක් ලෙස, කිරිබාටි දේශගුණික විපර්යාසවලට අදාළ ජාත්‍යන්තර රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික ප්‍රයත්නවල, විශේෂයෙන් UNFCCC සමුළුවල ක්‍රියාකාරී සහභාගිවන්නෙකු වී ඇත. කිරිබාටි යනු පහත් බිම් සහිත වෙරළබඩ සහ කුඩා දූපත් රටවල අන්තර් රාජ්‍ය සංවිධානයක් වන Alliance of Small Island States (AOSIS) හි සාමාජිකයෙකි. 1990 දී පිහිටුවන ලද මෙම සන්ධානයේ ප්‍රධාන අරමුණ වන්නේ ගෝලීය උණුසුම ආමන්ත්‍රණය කිරීම සඳහා කුඩා දූපත් සංවර්ධනය වෙමින් පවතින රාජ්‍යයන්ගේ (SIDS) හඬ ඒකාබ්‍රද්ධ කිරීමයි. AOSIS එහි ආරම්භයේ සිටම ඉතා ක්‍රියාශීලී වී ඇති අතර, 1994 තරම් මුල් කාලයේ දී කියෝතෝ ප්‍රොටෝකෝලය සාකච්ඡා වලදී පළමු කෙටුම්පත් පාඨය ඉදිරිපත් කරන ලදී.

2009 දී, ජනාධිපති ටොං, දේශගුණික විපර්යාසවලට ගොදුරු විය හැකි අනෙකුත් රටවල් 10 ක් සමඟ මාලදිවයිනේ Climate Vulnerable Forum (V11) සඳහා සහභාගී වූ අතර, 2009 නොවැම්බර් 10 වන දින බැන්ඩෝස් දූපත් ප්‍රකාශනයට අත්සන් තැබීය. එහිදී ස්වේච්ඡාවෙන් කාබන් උදාසීනත්වය (carbon neutrality) සාක්ෂාත් කර ගැනීම සඳහා කැපවීමෙන් තම ආර්ථිකයන් හරිත කිරීමට පටන් ගන්නා බවට සදාචාරාත්මක නායකත්වයක් පෙන්වීමට ප්‍රතිඥා දුන්නේය.

2010 නොවැම්බරයේදී, අවදානමට ලක්විය හැකි රාජ්‍යයන් සහ ඔවුන්ගේ හවුල්කරුවන් අතර උපදේශන සංසදයක් පැවැත්වීමට කිරිබාටි ජනාධිපතිවරයාගේ මුලපිරීමට සහාය වීම සඳහා කිරිබාටි Tarawa Climate Change Conference (TCCC) සමුළුව සත්කාරකත්වය දැරීය. මෙම සමුළුව UNFCCC අනුග්‍රහය යටතේ බහු-පක්ෂ සාකච්ඡා සඳහා හිතකර පරිසරයක් නිර්මාණය කිරීමට උත්සාහ කළේය. මෙම සමුළුව Climate Vulnerable Forum හි අනුප්‍රාප්තික සිදුවීමක් විය. TCCC හි අවසාන අරමුණ වූයේ COP ක්‍රියාවලියට සහභාගී වන පාර්ශවයන් අතර භේද ගණන සහ තීව්‍රතාවය අඩු කිරීම, පාර්ශවයන් අතර එකඟතා අංග ගවේෂණය කිරීම සහ එමගින් 2010 නොවැම්බර් 29 සිට දෙසැම්බර් 10 දක්වා මෙක්සිකෝවේ කැන්කන් හි පැවති COP16 සඳහා කිරිබාටි සහ අනෙකුත් පාර්ශ්වයන්ගේ දායකත්වයට සහාය වීමයි.

2013 දී ජනාධිපති ටොං දේශගුණික විපර්යාස හේතුවෙන් ඇති වූ මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම "වැළැක්විය නොහැකි" බව ප්‍රකාශ කළේය. "අපේ ජනතාවට ජීවත් වීමට නම්, ඔවුන් සංක්‍රමණය වීමට සිදුවනු ඇත. අපට මිනිසුන් විශාල වශයෙන් ගෙන යාමට සිදු වන තෙක් බලා සිටීමට හෝ අපට දැන් සිටම ඔවුන්ව සූදානම් කළ හැකිය...” 2014 දී නිව් යෝර්ක් හිදී, The New Yorker පුවත්පතට අනුව, ජනාධිපති ටොං The New York Times පුවත්පතට පැවසුවේ "අනාවැකි අනුව, මෙම සියවස තුළ අපගේ ඉඩම්වල උසම ස්ථානයට වඩා ජලය ඉහළ යනු ඇති" බවයි. 2014 දී, ජනාධිපති ටොං, කිලෝමීටර් 2,000 ක් දුරින් පිහිටි විශාල ෆීජි දූපත් වලින් එකක් වන වනුවා ලෙවු හි වර්ග කිලෝමීටර 20 (වර්ග සැතපුම් 7.7) පමණ භූමි ප්‍රමාණයක් මිලදී ගැනීම අවසන් කළේය. ටොං විසින් විස්තර කරන ලද මෙම පියවර, රටේ භූමිය සම්පූර්ණයෙන්ම ජලයෙන් යට වුවහොත් "නිරපේක්ෂ අවශ්‍යතාවයක්" වනු ඇත.

2013 දී, සරණාගතයින්ගේ තත්ත්වය පිළිබඳ සම්මුතිය (1951) යටතේ, කිරිබාටි ජාතිකයෙකු "දේශගුණික විපර්යාස සරණාගතයෙකු" ලෙස කරන ලද ප්‍රකාශයක් කෙරෙහි අවධානය යොමු විය. කෙසේ වෙතත්, මෙම ප්‍රකාශය නවසීලන්ත මහාධිකරණය විසින් පිළිගත නොහැකි බවට තීරණය කරන ලදී. නවසීලන්ත අභියාචනාධිකරණය ද 2014 තීන්දුවකදී මෙම ප්‍රකාශය ප්‍රතික්ෂේප කළේය. වැඩිදුර අභියාචනයක් මත, නවසීලන්ත ශ්‍රේෂ්ඨාධිකරණය සරණාගත තත්ත්වය සඳහා වූ අයදුම්පත්‍රයට එරෙහිව කලින් දුන් අහිතකර තීන්දු තහවුරු කළේය. නමුත් "දේශගුණික විපර්යාස හෝ වෙනත් ස්වභාවික විපත් හේතුවෙන් සිදුවන පාරිසරික පරිහානිය කිසිවිටෙකත් සරණාගත සම්මුතියට හෝ ආරක්ෂිත පුද්ගල අධිකරණ බලයට පිවිසීමට මගක් නිර්මාණය කළ නොහැකි" බවට වූ යෝජනාව ප්‍රතික්ෂේප කළේය. 2017 දී කිරිබාටි, න්‍යෂ්ටික අවි තහනම් කිරීමේ එක්සත් ජාතීන්ගේ ගිවිසුමට අත්සන් තැබීය.

2019 සැප්තැම්බර් 20 වන දින, කිරිබාටි රජය මහජන චීන සමූහාණ්ඩුව සමඟ සිය රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා යළි ස්ථාපිත කළ අතර තායිවානය සමඟ පැවති රාජ්‍ය තාන්ත්‍රික සබඳතා නවතා දැමීය. තායිවානයේ විදේශ කටයුතු අමාත්‍ය ජෝසෆ් වූ (Joseph Wu) ට අනුව, චීනය මෙම තීරණය සඳහා කිරිබාටි වෙත 737 ගුවන් යානයක් සහ බෝට්ටු ලබා දී ඇත.

සාම බලකාය

1973 සිට 2008 දක්වා, එක්සත් ජනපද සාම බලකායේ (US Peace Corps) ස්වේච්ඡා සේවකයන් 500 ක් පමණ දූපත් වල සේවය කළ අතර, යම් වසරකදී 45 දෙනෙක් සේවය කළහ. ක්‍රියාකාරකම් අතර ළිං, පුස්තකාල සහ අනෙකුත් යටිතල පහසුකම් සැලසුම් කිරීම, නිර්මාණය කිරීම සහ ඉදිකිරීම, සහ කෘෂිකාර්මික, පාරිසරික සහ ප්‍රජා සෞඛ්‍ය අධ්‍යාපනයට සහාය වීම ඇතුළත් විය. 2006 දී, පිටත දූපත් වෙත ස්ථාවර ගුවන් ප්‍රවාහනය අඩුවීම හේතුවෙන් ස්වේච්ඡා සේවකයන් යෙදවීම සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කරන ලදී. පසුව ස්වේච්ඡා සේවකයන්ට වෛද්‍ය ප්‍රතිකාර ලබා දීමේ හැකියාව සහතික කළ නොහැකි වූ නිසා එය අවසන් කරන ලදී. 2022 ජූලි මාසයේදී, එක්සත් ජනපද උප සභාපති හැරිස් (Vice President Harris) කිරිබාටි සහ ටොංගා හි නව තානාපති කාර්යාලයක් ඉදිකිරීමට සහ කලාපයේ සාම බලකායේ පැවැත්ම නැවත ස්ථාපිත කිරීමට සැලසුම් ප්‍රකාශ කළාය.

නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීම සහ හමුදා

කිරිබාටි හි නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීම කිරිබාටි පොලිස් සේවය විසින් සිදු කරනු ලබන අතර, එය දූපත් ජාතියේ සියලුම නීතිය ක්‍රියාත්මක කිරීමේ සහ අර්ධ හමුදා රාජකාරි සඳහා වගකිව යුතුය. සියලුම දූපත් වල පොලිස් මුරපොලවල් පිහිටා ඇත. පොලිසිය සතුව එක් මුර සංචාරක බෝට්ටුවක් ඇත, Guardian-class patrol boat RKS Teanoai II.

කිරිබාටි හි ප්‍රධාන බන්ධනාගාරය බෙටියෝ (Betio) හි පිහිටා ඇති අතර, එය වෝල්ටර් බෙටියෝ බන්ධනාගාරය (Walter Betio Prison) ලෙස නම් කර ඇත. කිරිතිමාටි (Kiritimati) හි ලන්ඩන් (London) හි ද බන්ධනාගාරයක් ඇත.

පැරණි බ්‍රිතාන්‍ය නීතියකට අනුව, කිරිබාටි හි පිරිමි සමලිංගිකත්වය නීති විරෝධී වන අතර, වසර 14 ක් දක්වා සිර දඬුවමක් නියම කළ හැකිය. කෙසේ වෙතත්, මෙම නීතිය බලාත්මක නොවේ. 1957 එක්සත් රාජධානියේ ලිංගික වැරදි පනතේ (Sexual Offences Act) විධිවිධාන සමඟින් ආරම්භ කර, පිරිමි සමලිංගික ක්‍රියා අපරාධයක් නොවන බවට පත් කිරීමට එංගලන්තය ගත් පියවර කිරිබාටි විසින් තවමත් අනුගමනය කර නොමැත. ගැහැණු සමලිංගිකත්වය නීත්‍යානුකූල වුවත්, සමලිංගික කාන්තාවන්ට ප්‍රචණ්ඩත්වයට හා වෙනස් කොට සැලකීමට මුහුණ දීමට සිදු විය හැකිය. කෙසේ වෙතත්, ලිංගික දිශානතිය මත පදනම් වූ රැකියා වෙනස්කම් කිරීම තහනම් කර ඇත.

පරිපාලන අංශ

කිරිබාටි හි ජනාවාස දූපත් 21 ක් ඇත. කිරිබාටි භූගෝලීය වශයෙන් පරිපාලනමය කාර්යයන් නොමැති දූපත් සමූහ තුනකට හෝ කණ්ඩායම් තුනකට බෙදිය හැකිය. ඒවා නම්:

• ගිල්බට් දූපත් (Gilbert Islands)
• ෆීනික්ස් දූපත් (Phoenix Islands), පෘථිවියේ විශාලතම සමුද්‍රීය ආරක්ෂිත ප්‍රදේශවලින් එකක් (2008 සිට 2010 දක්වා විශාලතම විය)
• ලයින් දූපත් (Line Islands)

ස්වාධීනත්වයට පෙර මුල් දිස්ත්‍රික්ක වූයේ:

• බනබා දූපත (Banaba Islands)
• තාරාවා අතොළුව (Tarawa Atoll)
• උතුරු ගිල්බට් දූපත් (Northern Gilbert Islands)
• මධ්‍යම ගිල්බට් දූපත් (Central Gilbert Island)
• දකුණු ගිල්බට් දූපත් (Southern Gilbert Islands)
• ලයින් දූපත් (Line Islands)

හිටපු දිස්ත්‍රික්ක හතරක් (තාරාවා ඇතුළුව) ගිල්බට් දූපත් වල පිහිටා ඇති අතර, රටේ ජනගහනයෙන් වැඩි කොටසක් ජීවත් වන්නේ එහි ය. ලයින් දූපත් පහක් ජනාවාස නොවේ (මැල්ඩන් දූපත, ස්ටාර්බක් දූපත, මිලේනියම් දූපත, වොස්ටොක් දූපත සහ ෆ්ලින්ට් දූපත). ෆීනික්ස් දූපත්, කැන්ටන් (Kanton) හැර ජනාවාස නොවූ අතර ඒවාට නියෝජනයක් නොමැත. බනබා ද දැන් විරල ජනාවාස වී ඇත. ෆීජි හි රාබි දූපතේ බනබන්වරුන්ගේ තේරී පත් නොවූ නියෝජිතයෙක් ද සිටී.

ජනාවාස දූපත් 21 න් එක් එක් දූපත්වලට දෛනික කටයුතු බලා ගන්නා තමන්ගේම ප්‍රාදේශීය කවුන්සිලයක් ඇත. ජනාවාස දූපත් දෙකක් හැර අනෙක් සෑම දූපතකටම එක් කවුන්සිලයක් ඇත: තාරාවා අටෝල් හි කවුන්සිල තුනක් ඇත: බෙටියෝ නගර සභාව (Betio Town Council), ටෙයිනයිනානෝ නාගරික කවුන්සිලය (Teinainano Urban Council) (දකුණු තාරාවා හි ඉතිරි කොටස සඳහා) සහ Eutan Tarawa Council (උතුරු තාරාවා සඳහා); සහ ටැබිටියුයා (Tabiteuea) හි කවුන්සිල දෙකක් ඇත.

භූගෝලය

කිරිබාටි පෘථිවි ගෝලයේ නැගෙනහිර සහ බටහිර අර්ධගෝලවල මෙන්ම උතුරු හා දකුණු අර්ධගෝලවලට විහිදෙන අටෝල් 32කින් සහ තනි දූපතකින් (බනබා) සමන්විත වේ. එහි පුළුල් සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපය (EEZ) අඛණ්ඩ නොවන සාම්ප්‍රදායික භූගෝලීය උප කලාප තුනක් ආවරණය කරයි: බනබා (මැලනීසියානු-මයික්‍රොනීසියානු ප්‍රදේශය), ගිල්බට් දූපත් (මයික්‍රොනීසියාව), සහ ලයින් සහ ෆීනික්ස් දූපත් (පොලිනීසියාව). මෙම දූපත් සමූහයන් පහත දැක්වේ:

• බනබා (Banaba): නාවුරු (Nauru) සහ ගිල්බට් දූපත් අතර පිහිටි හුදකලා දූපතකි.
• ගිල්බට් දූපත් (Gilbert Islands): ෆීජි සිට කිලෝමීටර 1,500ක් (සැතපුම් 932) පමණ උතුරින් පිහිටි අතොළු දහසයක් (16) මෙයට අයත් වේ.
• ෆීනික්ස් දූපත් (Phoenix Islands): ගිල්බට් දූපත් වලට කිලෝමීටර 1,800ක් (සැතපුම් 1,118) පමණ ගිනිකොන දෙසින් පිහිටි අතොළු සහ කොරල් දූපත් අටක් මෙයට අයත් වේ.
• ලයින් දූපත් (Line Islands): ගිල්බට් දූපත් වලට කිලෝමීටර 3,300ක් (සැතපුම් 2,051) පමණ නැගෙනහිරින් පිහිටි අතොළු අටක් සහ එක් ගල්පරයක් මෙයට අයත් වේ.

බනබා (හෝ ඕෂන් අයිලන්ඩ්) යනු උස් වූ කොරල් දූපතකි. එය වරක් පොස්පේට් සඳහා සාරවත් මූලාශ්‍රයක් වුවද, නිදහසට පෙර කැණීම් හේතුවෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම ක්ෂය විය. කිරිබාටි හි ඉතිරි භූමි ප්‍රදේශය සමන්විත වන්නේ මුහුදු මට්ටමෙන් මීටර එකක් හෝ දෙකක් පමණක් ඉහළට විහිදෙන අතොළු හෝ කොරල් දූපත් වල වැලි සහ ගල්පර පාෂාණ දූපත් වලින්ය.

පාංශු ස්වභාවය සිහින් සහ හුණු සහිතය. එහි ජලය රඳවා ගැනීමේ ධාරිතාව, කාබනික ද්‍රව්‍ය සහ පෝෂක අන්තර්ගතය අඩුය. නමුත් කැල්සියම්, සෝඩියම්, සහ මැග්නීසියම් සාපේක්ෂව වැඩිපුර අඩංගු වේ. බනබා යනු ලෝකයේ කෘෂිකර්මාන්තයට අවම වශයෙන් සුදුසු ස්ථානවලින් එකකි.

ලයින් දූපත් වල පිහිටි කිරිතිමාටි (පෙර නත්තල් දූපත) ලොව ඇති ඕනෑම අතොළුවකට වඩා විශාලතම භූමි ප්‍රදේශයක් ඇත. 1995 දී ජාත්‍යන්තර දින රේඛාව නැවත සකස් කිරීම මත පදනම්ව, 2000 වසර ඇතුළුව අලුත් අවුරුද්දට ඇතුළු වූ පළමු ප්‍රදේශය ලයින් දූපත් විය. එම හේතුව නිසා, කැරොලයින් දූපත 1997 දී මිලෙනියම් දූපත ලෙස නම් කරන ලදී.

පාරිසරික ගැටළු

පැසිෆික් කලාපීය පරිසර වැඩසටහනට අනුව (පෙර දකුණු පැසිෆික් කලාපීය පරිසර වැඩසටහන), ජනාවාස නොමැති කුඩා කිරිබාටි දූපත් දෙකක් වන ටෙබුවා තාරාවා (Tebua Tarawa) සහ අබනුවා (Abanuea) 1999 දී ජලයෙන් යට විය. 1972 සහ 2022 අතර වසර 50 තුළ නත්තල් දූපතේ (Christmas Island) මුහුදු මට්ටම සෙන්ටිමීටර 5කින් (අඟල් 2.0) ඉහළ ගොස් ඇත. එක්සත් ජාතීන්ගේ දේශගුණික විපර්යාස පිළිබඳ අන්තර් රාජ්‍ය මණ්ඩලය (UN Intergovernmental Panel on Climate Change) පුරෝකථනය කරන්නේ ගෝලීය උණුසුම හේතුවෙන් 2100 වන විට මුහුදු මට්ටම සෙන්ටිමීටර 50කින් (අඟල් 20) පමණ ඉහළ යනු ඇති බවත්, තවදුරටත් ඉහළ යාමක් නොවැළැක්විය හැකි බවත්ය. එබැවින්, සියවසක් ඇතුළත රටේ වගා කළ හැකි ඉඩම් පාංශු ලවණතාවයට වැඩි වශයෙන් ලක් වී, විශාල වශයෙන් ජලයෙන් යටවීමට ඉඩ ඇත.

කිරිබාටි මුහුදු මට්ටමේ වෙනස්වීම්වලට නිරාවරණය වීම, පැසිෆික් දශක දෝලනය (Pacific decadal oscillation) මගින් උග්‍ර වේ. එය "ලා නීනා" (La Niña) සිට "එල් නීනෝ" (El Niño) දක්වා කාල පරිච්ඡේදවල වෙනස්වීම් ඇති කරන දේශගුණික සංසිද්ධියකි. මෙය මුහුදු මට්ටම් කෙරෙහි බලපෑමක් ඇති කරයි. උදාහරණයක් ලෙස, 2000 වසරේදී මුහුදු මට්ටම් මත එල් නීනෝ හි පහළට ඇති කරන පීඩනයෙන් ලා නීනා හි ඉහළට ඇති කරන පීඩනය වෙත මාරුවීමක් සිදු වූ අතර, මෙම ඉහළට ඇති කරන පීඩනය හේතුවෙන් නිතර ඉහළ වඩදිය මට්ටම් ඇති විය. පෙරිජියන් ස්ප්‍රිං ටයිඩ් (Perigean spring tide) (බොහෝ විට කිං ටයිඩ් ලෙස හැඳින්වේ) හේතුවෙන් කිරිබාටි දූපත්වල පහත් බිම් ප්‍රදේශ මුහුදු ජලයෙන් යට විය හැක.

අතොළු සහ ගල්පර දූපත් මුහුදු මට්ටමේ වෙනස්වීම්වලට අනුවර්තනය විය හැක. නවසීලන්තයේ ඕක්ලන්ඩ් විශ්ව විද්‍යාලයේ පෝල් කෙන්ච් සහ ෆීජි හි දකුණු පැසිෆික් ව්‍යවහාරික භූ විද්‍යා කොමිසමේ ආතර් වෙබ් 2010 දී මධ්‍යම පැසිෆික් සාගරයේ අතොළු සහ ගල්පර දූපත්වල ගතික ප්‍රතිචාරය පිළිබඳ අධ්‍යයනයක් නිකුත් කළහ. කිරිබාටි මෙම අධ්‍යයනයේදී සඳහන් කර ඇති අතර, වෙබ් සහ කෙන්ච් සොයා ගත්තේ කිරිබාටි හි ප්‍රධාන නාගරික දූපත් තුන වන බෙටියෝ, බයිරික් සහ නැනිකයි පිළිවෙලින් 30% (හෙක්ටයාර 36), 16.3% (හෙක්ටයාර 5.8), සහ 12.5% (හෙක්ටයාර 0.8) කින් වර්ධනය වී ඇති බවයි.

පෝල් කෙන්ච් සහ ආතර් වෙබ් විසින් කරන ලද අධ්‍යයනය මගින් දූපත් මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාමට අතිශයින්ම ගොදුරු විය හැකි බව හඳුනා ගත් අතර, ඔවුන් මෙසේ නිගමනය කළහ: "මෙම අධ්‍යයනය මගින් දූපත් මතුපිට සිරස් වර්ධනය මැන බැලුවේ නැත, එය දූපත් වල උසෙහි කිසිදු වෙනසක් ඇති බවක් ද යෝජනා නොකරයි. ඉඩම් උස වෙනස් වී නොමැති හෙයින් මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම හේතුවෙන් එක් එක් දූපතේ වැඩි කොටසක් ජලයෙන් යටවීමට ඇති අවදානම ද නොවෙනස්ව පවතින අතර, මෙම පහත් බිම් සහිත අටෝල් වහාම සහ අතිශයින්ම ගංවතුරට හෝ මුහුදු ජලයෙන් යටවීමට ගොදුරු වේ."

2011 පැසිෆික් කලාපයේ දේශගුණික විපර්යාස වාර්තාව කිරිබාටි සුළි කුණාටු අවදානමෙන් අඩු අවදානමක් ඇති රටක් ලෙස විස්තර කරයි. 2015 මාර්තු මාසයේදී, වනුවාටු (Vanuatu) විනාශ කළ 5 වන කාණ්ඩයේ සුළි කුණාටුවක් වූ 'පැම්' සුළි කුණාටුව (Cyclone Pam) හේතුවෙන් කිරිබාටි ගංවතුර සහ මුහුදු බැමි සහ වෙරළබඩ යටිතල පහසුකම් විනාශයට පත් විය. සුළි කුණාටු මගින් පහත් බිම් සහිත දූපත්වල ශාක හා පස් ඉවත් කළ හැකි අවදානම තවමත් කිරිබාටි රටට පවතී.

ක්‍රමානුකූල මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම නිසා කොරල් පොලිප් ක්‍රියාකාරකම් මගින් අටෝල් ද මුහුදු මට්ටම සමඟ ඉහළ නැංවීමට ඉඩ සලසයි. කෙසේ වෙතත්, මුහුදු මට්ටමේ වැඩිවීම කොරල් වර්ධනයට වඩා වේගවත් වේගයකින් සිදුවුවහොත්, හෝ පොලිප් ක්‍රියාකාරිත්වයට සාගර ආම්ලිකකරණයෙන් හානි සිදුවුවහොත්, අටෝල් සහ ගල්පර දූපත් වල ඔරොත්තු දීමේ හැකියාව අඩු අවිනිශ්චිතය.

මානව හිමිකම් මිනුම් මුලපිරීම (Human Rights Measurement Initiative) කිරිබාටි හි දේශගුණික අර්බුදය මානව හිමිකම් තත්ත්වයන් මධ්‍යස්ථව (6න් 4.8) නරක අතට හැර ඇති බව සොයා ගනී. මානව හිමිකම් විශේෂඥයින් වාර්තා කළේ දේශගුණික අර්බුදය ආහාර සහ පිරිසිදු ජලය සඳහා ප්‍රවේශය, මෙන්ම කාන්තා අයිතිවාසිකම්, නිවාස සුරක්ෂිතභාවය සහ සංස්කෘතික අඛණ්ඩතාවයට හානි කර ඇති බවයි.

2003 දී ආරම්භ කරන ලද කිරිබාටි අනුවර්තන වැඩසටහන (Kiribati Adaptation Program) (KAP), ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 5.5ක මුලපිරීමක් වන අතර එය මුලින්ම ජාත්‍යන්තර පරිසර පහසුකම (GEF), ලෝක බැංකුව, එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන සහ ජපන් රජයේ සහාය ඇතිව කිරිබාටි ජාතික රජය විසින් ක්‍රියාත්මක කරන ලදී. ඕස්ට්‍රේලියාව පසුව මෙම සන්ධානයට එක් වූ අතර, මෙම ප්‍රයත්නයට ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 1.5ක් පරිත්‍යාග කළේය. දේශගුණික විපර්යාස සහ මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාමේ බලපෑම්වලට කිරිබාටි හි අවදානම අඩු කරන ක්‍රියාමාර්ග සඳහා සහාය වීම මෙම වැඩසටහනේ අරමුණයි. අනුවර්තන වැඩසටහන ආරම්භයේදී, සෑම ජනාවාස අටෝලයකම නියෝජිතයින් විසින් පසුගිය අවුරුදු 20-40 තුළ සිදුවී ඇති ප්‍රධාන දේශගුණික විපර්යාස හඳුනාගෙන, අවශ්‍යතාවයේ හදිසි කාණ්ඩ හතරක් යටතේ මෙම වෙනස්වීම් සමඟ කටයුතු කිරීමට යාන්ත්‍රණ යෝජනා කරන ලදී. මෙම වැඩසටහන දැන් රටේ වඩාත්ම අවදානමට ලක්විය හැකි අංශ කෙරෙහි අවධානය යොමු කරයි. මුලපිරීම් වලට තාරාවා අවට ජල සැපයුම් කළමනාකරණය වැඩිදියුණු කිරීම; කඩොලාන නැවත වගා කිරීම සහ පොදු යටිතල පහසුකම් ආරක්ෂා කිරීම වැනි වෙරළ කළමනාකරණ ආරක්ෂණ ක්‍රියාමාර්ග; වෙරළබඩ ඛාදනය අවම කිරීම සඳහා නීති ශක්තිමත් කිරීම; සහ පෞද්ගලික අවදානම් අඩු කිරීම සඳහා ජනගහන ජනාවාස සැලසුම් කිරීම ඇතුළත් වේ.

මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම, නියඟය සහ අධික ලෙස මසුන් ඇල්ලීම ආහාර සහ ජල හිඟයක් ඇති කර ඇති බැවින්, රජය ආහාර සුරක්ෂිතතාව සහතික කිරීම සඳහා විශේෂිත ක්‍රියාමාර්ග ගෙන ඇත. මේ සඳහා ආහාර මූලාශ්‍ර විවිධාංගීකරණය කිරීම සහ පවතින සම්පත් තිරසාර ලෙස කළමනාකරණය කිරීම සම්බන්ධ වී ඇත.

ප්ලාස්ටික් දූෂණය පිළිබඳ ගැටලුව කිරිබාටි සඳහා ප්‍රධාන අභියෝගයක් වී ඇත, මන්ද එය එහි සාගර ජෛව විවිධත්වයට මෙන්ම ප්‍රධාන වශයෙන් සංචාරක ව්‍යාපාරය සහ ධීවර කර්මාන්තය මත රඳා පවතින ආර්ථිකයට ද හානි කරයි. එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, කිරිබාටි රජය, විශේෂයෙන්ම කිරිබාටි රජයේ පරිසර, ඉඩම් සහ කෘෂිකාර්මික සංවර්ධන අමාත්‍යාංශයේ කොටසක් වන පරිසර හා සංරක්ෂණ අංශය (ECD), පරිසර පනත් සහ රාජ්‍ය ප්‍රතිපත්ති පත්‍ර හරහා මෙම ගැටලුව ජාතික වශයෙන් විසඳීමට උත්සාහ කර ඇත. තවද, එය ප්ලාස්ටික් දූෂණයේ ගෝලීය ස්වභාවය ද හඳුනාගෙන ඇති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස, ජාත්‍යන්තර සහයෝගීතාවය සහ බහුපාර්ශ්වික විසඳුම් ප්‍රවර්ධනය කර ඇත. 2024 අවසානය වන විට අවසන් කෙටුම්පතක් සකස් කිරීමට නියමිත ගෝලීය ප්ලාස්ටික් දූෂණ ගිවිසුමේ වත්මන් සාකච්ඡා අතරතුර මෙය විශේෂයෙන් කැපී පෙනේ.

දේශගුණය

කිරිබාටි සතුව නිවර්තන වැසි වනාන්තර දේශගුණයක් ඇත. අප්‍රේල් සිට ඔක්තෝබර් දක්වා, ප්‍රධාන වශයෙන් ඊසානදිග සුළං සහ සෙල්සියස් අංශක 30ට (ෆැරන්හයිට් අංශක 86) ආසන්න ස්ථාවර උෂ්ණත්වයක් පවතී. නොවැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා බටහිර සුළං වැසි ගෙන එයි.

කිරිබාටි තෙත් සමය (te Auu-Meang), නිවර්තන සුළි කුණාටු (TC) (te Angibuaka) සමය ලෙසද හැඳින්වේ, සෑම වසරකම නොවැම්බර් සිට අප්‍රේල් දක්වා ආරම්භ වේ. එමනිසා, කිරිබාටි සාමාන්‍යයෙන් te Auu-Meang සමයේදී නිවර්තන කැළඹීම් හෝ නිවර්තන සුළි කුණාටු හා සම්බන්ධ වඩාත් දරුණු කාලගුණික සිදුවීම් අත්විඳියි. නිවර්තන සුළි කුණාටු කිරිබාටි පිහිටා ඇති සමකය දිගේ කලාතුරකින් වර්ධනය වීම හෝ ගමන් කිරීම සිදු වේ. නමුත් කිරිබාටි ඈතින් ඇති නිවර්තන සුළි කුණාටු මගින් ඓතිහාසික වශයෙන් බලපෑම්වලට ලක්ව ඇත. මෙම බලපෑම් නිරීක්ෂණය කරන ලද්දේ පද්ධති තවමත් ඒවායේ සංවර්ධන අවධියේ (නිවර්තන අඩු/කැළඹීම්) තිබියදී හෝ නිවර්තන සුළි කුණාටු කාණ්ඩයට ළඟා වීමට පෙර පවා ය.

සාධාරණ සමය ආරම්භ වන්නේ සන්ධ්‍යාවෙන් පසු අහසේ ටෙන් රිම්විමාටා (Ten Rimwimata) (ඇන්ටාරෙස් - Antares) දිස් වූ විට, එනම් මැයි සිට නොවැම්බර් දක්වා කාලය තුළ, වඩා මෘදු සුළං සහ ධාරා සහ අඩු වැසි සහිත කාලයකි. පසුව දෙසැම්බර් මාසය දෙසට, නෙයි ඔටුයි (Nei Auti) (ප්ලෙයාඩීස් - Pleiades) ඇන්ටාරෙස් ප්‍රතිස්ථාපනය කරන විට, හදිසි බටහිර සුළං සහ අධික වර්ෂා සමය දූපතකින් දූපතකට දුර ගමන් අධෛර්යමත් කරයි.

කිරිබාටි රටට සුළි කුණාටු ඇති නොවුනත්, ෆීජි වැනි අසල ඇති පැසිෆික් දූපත් රටවලට බලපාන සුළි කුණාටු සමයේදී එහි බලපෑම් ඉඳහිට අත්විඳිය හැකිය.

දූපත් අතර වර්ෂාපතනය සැලකිය යුතු ලෙස වෙනස් වේ. උදාහරණයක් ලෙස, ගිල්බට් දූපත් වල උතුරේ වාර්ෂික සාමාන්‍යය මි.මී. 3,000 (අඟල් 120) වන අතර දකුණේ මි.මී. 500 (අඟල් 20) වේ. මෙම දූපත් බොහොමයක් සමක සාගර දේශගුණික කලාපයේ වියළි කලාපයේ පිහිටා ඇති අතර දීර්ඝ නියඟයන් අත්විඳියි.

තාරාවා සඳහා කාලගුණ දත්ත
මාසය	ජන	පෙබ	මාර්	අප්‍රි	මැයි	ජුනි	ජූලි	අගෝ	සැප්	ඔක්	නොවැ	දෙසැ	වසර
වාර්තාගත ඉහළම °C (°F)	35.0 (95.0)	33.0 (91.4)	35.0 (95.0)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	33.5 (92.3)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	34.5 (94.1)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)	35.0 (95.0)
මධ්‍යන්‍ය දෛනික උපරිමය °C (°F)	30.7 (87.3)	30.6 (87.1)	30.7 (87.3)	30.7 (87.3)	30.8 (87.4)	30.8 (87.4)	30.9 (87.6)	31.0 (87.8)	31.1 (88.0)	31.2 (88.2)	31.3 (88.3)	30.9 (87.6)	30.9 (87.6)
දෛනික සාමාන්‍යය °C (°F)	28.2 (82.8)	28.1 (82.6)	28.1 (82.6)	28.2 (82.8)	28.4 (83.1)	28.3 (82.9)	28.2 (82.8)	28.3 (82.9)	28.4 (83.1)	28.6 (83.5)	28.5 (83.3)	28.2 (82.8)	28.3 (82.9)
මධ්‍යන්‍ය දෛනික අවමය °C (°F)	25.3 (77.5)	25.3 (77.5)	25.2 (77.4)	25.3 (77.5)	25.5 (77.9)	25.3 (77.5)	25.1 (77.2)	25.2 (77.4)	25.3 (77.5)	25.4 (77.7)	25.4 (77.7)	25.3 (77.5)	25.3 (77.5)
වාර්තාගත අවම °C (°F)	21.5 (70.7)	22.5 (72.5)	22.5 (72.5)	22.5 (72.5)	21.0 (69.8)	21.0 (69.8)	21.0 (69.8)	21.5 (70.7)	22.5 (72.5)	22.0 (71.6)	22.5 (72.5)	22.0 (71.6)	21.0 (69.8)
සාමාන්‍ය වර්ෂාපතනය mm (inches)	271 (10.7)	218 (8.6)	204 (8.0)	184 (7.2)	158 (6.2)	155 (6.1)	168 (6.6)	138 (5.4)	120 (4.7)	110 (4.3)	115 (4.5)	212 (8.3)	2,052 (80.8)
සාමාන්‍ය වර්ෂාපතන දින (≥ 0.3 mm)	15	12	14	15	15	14	16	18	15	11	10	17	172
සාමාන්‍ය සාපේක්ෂ ආර්ද්‍රතාවය (%)	81	80	81	82	81	81	80	79	77	77	79	81	80
මාසික සාමාන්‍ය හිරු එළිය පැය	220.1	192.1	207.7	201.0	229.4	219.0	229.4	257.3	243.0	260.4	240.0	189.1	2,688.5
දෛනික සාමාන්‍ය හිරු එළිය පැය	7.1	6.8	6.7	6.7	7.4	7.3	7.4	8.3	8.1	8.4	8.0	6.1	7.4
Source: Deutscher Wetterdienst

පරිසර විද්‍යාව

කිරිබාටි පරිසර පද්ධති තුනකින් සමන්විත වේ: මධ්‍යම පොලිනීසියානු නිවර්තන තෙත් වනාන්තර, නැගෙනහිර මයික්‍රොනීසියා නිවර්තන තෙත් වනාන්තර, සහ බටහිර පොලිනීසියානු නිවර්තන තෙත් වනාන්තර.

දූපත් සහ අටෝල් වල සාපේක්ෂව අඩු භූගෝලීය වයස සහ ඉහළ පාංශු ලවණතාවය හේතුවෙන්, කිරිබාටි හි ශාක විශේෂ තරමක් අසමබර තත්ත්වයක පවතී. ගිල්බට් දූපත් වල ස්වදේශික ශාක 83 ක් සහ ආවේණික ශාක 306 ක් අඩංගු වන අතර, ලයින් සහ ෆීනික්ස් දූපත් සඳහා අනුරූප සංඛ්‍යා 67 සහ 283 වේ. මෙම විශේෂ කිසිවක් ආවේණික නොවන අතර, ස්වදේශීය විශේෂවලින් අඩක් පමණ සීමිත ව්‍යාප්තියක් ඇති අතර පොස්පේට් කැණීම් වැනි මිනිස් ක්‍රියාකාරකම් හේතුවෙන් වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව හෝ වඳ වී ඇත.

පොල්, පන්දානස් (pandanus) සහ දෙල් ගස් වඩාත් සුලභ වන ශාක වන අතර, සාම්ප්‍රදායික බබායි (Babai) හැර වඩාත් වගා කරන ලද භෝග පහ වන්නේ ආනයනික ගෝවා, වට්ටක්කා, තක්කාලි, කොමඩු සහ පිපිඤ්ඤා ය. ජනගහනයෙන් සියයට අසූවකට වඩා වැඩි ප්‍රමාණයක් ගොවිතැන හෝ මසුන් ඇල්ලීමෙහි නිරත වේ.

මුහුදු පැළෑටි ගොවිතැන ආර්ථිකයේ වැදගත් අංගයකි, 1977 දී පිලිපීනයෙන් Eucheuma alvarezii සහ Eucheuma spinosium යන ප්‍රධාන විශේෂ දෙකක් දේශීය කලපු වලට හඳුන්වා දෙන ලදී. එය කළු තොල් සහිත මුතු බෙල්ලා (Pinctada margaritifera) සහ මුහුදු බෙල්ලන් එකතු කිරීම සමඟ තරඟ කරයි, ඒවා ස්ට්‍රොම්බිඩ් ගැස්ට්‍රොපොඩ් (Strombus luhuanus) සහ අනඩාරා කොක්ලෙස් (Anadara uropigimelana) මගින් ආධිපත්‍යය දරයි.

කිරිබාටි සතුව ගොඩබිම ක්ෂීරපායින් කිහිපයක් ඇත, ඒවායින් කිසිවක් ස්වදේශික හෝ ආවේණික නොවේ. ඒවාට පොලිනීසියානු මීයා (Rattus exulans), බල්ලන්, බළලුන් සහ ඌරන් ඇතුළත් වේ. පක්ෂි විශේෂ 75 ක් අතරින්, බොකිකොකිකෝ (Bokikokiko) (Acrocephalus aequinoctialis) කිරිතිමාටි (Kiritimati) හට ආවේණික වේ.

මුහුදු මාළු විශේෂ 600-800ක්, කොරල් විශේෂ 200ක් සහ බෙල්ලා විශේෂ 1000ක් පමණ ඇත. මසුන් ඇල්ලීමේදී ප්‍රධාන වශයෙන් ස්කිප්ජැක් ටූනා (skipjack tuna) සහ කහ පැහැති ටූනා (yellowfin tuna) මෙන්ම පියාඹන මාළු (Cypselurus spp.) වැනි Scombridae පවුල ඉලක්ක කරයි.

පළමු පදිංචිකරුවන් සමඟ බල්ලන් පැමිණ සිටියද, ඔවුන් නැවත හඳුන්වා දෙනු ලැබුවේ යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් විසිනි: ඔවුන් සංඛ්‍යාවෙන් වර්ධනය වී ඇති අතර සාම්ප්‍රදායික රංචු ලෙස සැරිසරයි, විශේෂයෙන් දකුණු තාරාවා අවට.

ආර්ථිකය

කිරිබාටි සතුව ස්වභාවික සම්පත් ඉතා ස්වල්පයකි. බනබා හි වාණිජමය වශයෙන් ප්‍රයෝජනයට ගත හැකි පොස්පේට් තැන්පතු, නිදහස ලබන අවස්ථාව වන විට ක්ෂය වී තිබුණි. වර්තමානයේ කොප්පරා (Copra) සහ මාළු නිෂ්පාදනය හා අපනයනයෙන් වැඩි කොටසක් නියෝජනය කරයි. කිරිබාටි ඕෂනියාවේ (Oceania) ඕනෑම ස්වෛරී රාජ්‍යයකට වඩා අඩුම දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය (GDP) ඇති අතර, එය ලෝකයේ අවම සංවර්ධිත රටවල් අතරින් එකක් ලෙස සැලකේ.

කිරිබාටි එහි ආදායමෙන් විශාල කොටසක් විවිධ ආකාරවලින් විදේශයන්ගෙන් ලබා ගනී. උදාහරණ ලෙස ධීවර බලපත්‍ර, සංවර්ධන ආධාර, කම්කරුවන්ගේ ප්‍රේෂණ (remittances), විශේෂයෙන්ම සමුද්‍රීය පුහුණු මධ්‍යස්ථානයෙන් පිටතට යන නාවිකයින්ගෙන් ලැබෙන ආදායම, සහ සංචාරකයින් කිහිප දෙනෙකුගෙන් ලැබෙන ආදායම ඇතුළත් වේ. කිරිබාටි හි සීමිත දේශීය නිෂ්පාදන හැකියාව හේතුවෙන්, එයට අවශ්‍ය සියලුම අත්‍යවශ්‍ය ආහාර ද්‍රව්‍ය සහ නිෂ්පාදිත භාණ්ඩ ආනයනය කිරීමට සිදුවන අතර, ඒ සඳහා මූල්‍ය පහසුකම් සැපයීමට මෙම බාහිර ආදායම් මූලාශ්‍ර මත රඳා පවතී.

කිරිබාටි ආර්ථිකයට ජාත්‍යන්තර සංවර්ධන ආධාර වැඩසටහන් වලින් ප්‍රතිලාභ ලැබේ. 2009 දී සංවර්ධන ආධාර ලබා දුන් බහුපාර්ශ්වික පරිත්‍යාගශීලීන් වූයේ යුරෝපීය සංගමය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 9), එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවර්ධන වැඩසටහන (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 3.7), යුනිසෙෆ් සහ ලෝක සෞඛ්‍ය සංවිධානය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් 100,000) ය. 2009 දී ද්විපාර්ශ්වික සංවර්ධන ආධාර ලබා දුන් පරිත්‍යාගශීලීන් වූයේ ඕස්ට්‍රේලියාව (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 11), ජපානය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 2), නවසීලන්තය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 6.6), තායිවානය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 10.6), සහ ආසියානු සංවර්ධන බැංකුවේ තාක්ෂණික ආධාර ප්‍රදාන ඇතුළුව ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 16.2ක් ලබා දුන් අනෙකුත් පරිත්‍යාගශීලීන් ය.

2010/2011 දී ප්‍රධාන පරිත්‍යාගශීලීන් වූයේ ඕස්ට්‍රේලියාව (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 15), තායිවානය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 11); නවසීලන්තය (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 6), ලෝක බැංකුව (ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලර් මිලියන 4) සහ ආසියානු සංවර්ධන බැංකුව යි.

1956 දී, ගිල්බට් සහ එලීස් දූපත් (Gilbert and Ellice Islands) පොස්පේට් කැණීම් වලින් රටේ ආදායම් සඳහා ගබඩාවක් ලෙස ක්‍රියා කිරීමට ස්වෛරී ධන අරමුදලක් (sovereign wealth fund) පිහිටුවන ලදී. 2008 දී, ආදායම් සමාකරණ සංචිත අරමුදලේ (Revenue Equalization Reserve Fund) වටිනාකම ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 400 ක් විය. 2008 මූල්‍ය අර්බුදය සහ අසාර්ථක වූ අයිස්ලන්ත බැංකුවලට නිරාවරණය වීම හේතුවෙන් RERF හි වත්කම් 2007 දී A$ මිලියන 637 (දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 420%) සිට 2009 දී A$ මිලියන 570.5 (දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 350%) දක්වා පහත වැටුණි. මීට අමතරව, මෙම කාලය තුළ අයවැය හිඟයන් සඳහා මුදල් යෙදවීම සඳහා කිරිබාටි රජය විසින් අරමුදල් ලබා ගන්නා ලදී.

2011 මැයි මාසයේදී, කිරිබාටි ආර්ථිකය පිළිබඳ ජාත්‍යන්තර මූල්‍ය අරමුදලේ (IMF) රට වාර්තා තක්සේරුව වූයේ "වසර දෙකක හැකිලීමෙන් පසුව, ආර්ථිකය 2010 දෙවන භාගයේදී යථා තත්ත්වයට පත් වූ අතර උද්ධමන පීඩනය පහව ගියේය. එය වසර සඳහා 1.75% කින් වර්ධනය වී ඇති බව ගණන් බලා ඇත. කාලගුණික හේතු නිසා කොප්පරා නිෂ්පාදනය පහත වැටීමක් තිබියදීත්, විශේෂයෙන්ම සිල්ලර වෙළඳාමෙහි පෞද්ගලික අංශයේ ක්‍රියාකාරිත්වය ඉහළ ගොස් ඇති බව පෙනේ. සංචාරක පැමිණීම් 2009 හා සසඳන විට 20% කින් ඉහළ ගිය නමුත්, එය ඉතා අඩු මට්ටමක පවතී. ලෝක ආහාර සහ ඉන්ධන මිල ඉහළ යාම නොතකා, 2008 අර්බුදයේ ඉහළ අගයන්ගෙන් උද්ධමනය සෘණ අගයකට පහත වැටී ඇති අතර, එය දේශීය මුදල් ලෙස භාවිතා කරන ඕස්ට්‍රේලියානු ඩොලරයේ ශක්තිමත් අගය කිරීම සහ ලෝක සහල් මිල පහත වැටීම පිළිබිඹු කරයි. ආර්ථික ක්‍රියාකාරකම් අඩාල වීමත් සමඟ 2009 දී සමස්ත ආර්ථිකයේ ණය වර්ධනය පහත වැටුණි. නමුත් 2010 දෙවන භාගයේදී යථා තත්ත්වයට පත්වීමත් සමඟ එය ඉහළ යාමට පටන් ගත්තේය."

ප්‍රධාන ඕස්ට්‍රේලියානු බැංකුවක් වන ANZ කිරිබාටි හි ශාඛා සහ ATM ඒකක ගණනාවක් පවත්වාගෙන යයි.

විසිතුරු මත්ස්‍යයන්

කිරිබාටි අතින් අල්ලන ලද විසිතුරු මාළු ප්‍රධාන අපනයනකරුවෙකි. කිරිතිමාටි (නත්තල් දූපත) හි බලපත්‍රලාභී ක්‍රියාකරුවන් අට දෙනෙක් සිටිති. 2005 අවසානය වන විට අපනයනය කරන ලද සුරතල් මාළු සංඛ්‍යාව 110,000 ක් විය. සියලුම ක්‍රියාකරුවන්ට ගොඩබිම පදනම් වූ පහසුකමක් ඇත, නමුත් මාළු නැව්ගත කිරීමට පෙර දින දක්වා ගල්පරවල බහාලුම්වල තබා ඇත. මෙය මෙහෙයුම් පිරිවැය සහ අපනයනය කිරීමට නියමිත සුරතල් මසුන්ගේ මරණ අනුපාතය අඩු කිරීම සඳහා වේ. ෆ්ලේම් ඇන්ජල්ෆිෂ් (Centropyge loriculus) ප්‍රධාන වශයෙන් අපනයනය කරන විශේෂය වේ.

ප්‍රවාහනය

කිරිබාටි සතුව දේශීය ගුවන් සේවා දෙකක් ඇත: එයාර් කිරිබාටි (Air Kiribati) සහ කොරල් සන් එයාර්වේස් (Coral Sun Airways). ගුවන් සේවා දෙකම තාරාවා හි බොන්රිකි ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ (Bonriki International Airport) හි පිහිටා ඇති අතර ගිල්බට් දූපත් සහ ලයින් දූපත් වලට පමණක් සේවය කරයි: බනබා සහ ෆීනික්ස් දූපත් වලට දේශීය ගුවන් සේවා මගින් සේවය සපයන්නේ නැත. කොරල් සන් එයාර්වේස් ගුවන් සේවය බොන්රිකි ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ සිට අබයියං, ඇබර්මාමා, අරනුකා, අරෝරේ, බෙරු, බුටරිටාරි, කුරියා, මැකින්, මරකෙයි, ඔනොටෝවා, නොනෝටි, නිකුනා, ටැබිටෙවෙයා සහ ටමානා දූපත් වෙත පියාසර කරයි.

කිරිතිමාටි හි කැසිඩි ජාත්‍යන්තර ගුවන්තොටුපළ (Cassidy International Airport) වෙත ෆීජි එයාර්වේස් (Fiji Airways) මගින් ජාත්‍යන්තර සේවාවක් සපයයි: නාඩි සිට කැසිඩි ගුවන්තොටුපළට සහ පසුව හොනොලුලු වෙත.

සන්නිවේදනය සහ මාධ්‍ය

මධ්‍යම පැසිෆික් කලාපයේ ජාත්‍යන්තර දින රේඛාවට ආසන්නව පිහිටීම සහ සමකයට උතුරින් සහ දකුණින් සැතපුම් සිය ගණනක් පුරා විහිදී ඇති දූපත් සමූහයක් වීම හේතුවෙන්, කිරිබාටි රට තුළ සන්නිවේදනය සෑම විටම අභියෝගාත්මක විය. ප්‍රධාන වශයෙන්, සන්නිවේදනය ගුවන්විදුලි සහ මුද්‍රිත මාධ්‍ය මගින් සිදු කෙරේ. ටීවී කිරිබාටි සමාගම (TV Kiribati Ltd) රජයට අයත් වූ අතර 2004 සහ 2012 මැද භාගය අතර ක්‍රියාත්මක විය, නමුත් එයට සියලුම දූපත් කරා ළඟා වීමට නොහැකි විය. තාරාවා හි පිහිටි සහ රජයේ විකාශන සහ ප්‍රකාශන අධිකාරිය (BPA) විසින් 1440 kHz AM ඔස්සේ ක්‍රියාත්මක වන රේඩියෝ කිරිබාටි, සියලුම ප්‍රධාන දූපත් වෙත ළඟා වන එකම ජන මාධ්‍යය වේ. විකාශන පැය ගණන සීමිත වන අතර, ගිල්බර්ටීස් (Gilbertese) භාෂාවෙන් පළවන දේශීය අන්තර්ගතයට ඉංග්‍රීසි සාරාංශ සහ BBC පුවත් අතිරේකව එකතු කරයි. BPA සහ පෞද්ගලික විකාශකයෙකු විසින් තාරාවා වෙත ප්‍රවේශ විය හැකි FM මධ්‍යස්ථාන ද ක්‍රියාත්මක කරයි.

වසර ගණනාවක් තිස්සේ දූපත් අතර සන්නිවේදනය සඳහා එක් එක් දූපතේ කවුන්සිල මූලස්ථානයෙහි පිහිටි ටෙලිකොම් සර්විසස් කිරිබාටි සමාගම (TSKL) විසින් පවත්වාගෙන යනු ලබන මධ්‍යගත කෙටි තරංග ගුවන්විදුලි ජාලයක් මත විශ්වාසය තබා ඇත. අඩු ලබා ගැනීමේ හැකියාව, නඩත්තු කිරීම, පෞද්ගලිකත්වය සහ එක් දූපතකට එකක් පමණක් තිබීම වැනි ගැටලු ගණනාවක් නිසා TSKL චන්ද්‍රිකා මත පදනම් වූ දුරකථන පද්ධති භාවිතා කිරීමට යොමු විය. කෙසේ වෙතත්, මෙම පද්ධතිය වඩා මිල අධික වන අතර තවමත් පවතින්නේ කවුන්සිල මූලස්ථානයෙහි පමණි.

ගිල්බර්ටීස් භාෂාවෙන් පළවන මුද්‍රිත සතිපතා පුවත්පත් අතර රජය විසින් ප්‍රකාශනය කරන ටෙ උකරා (Te Uekara), කිරිබාටි රෙපරමාදු පල්ලිය විසින් ප්‍රකාශනය කරන ටෙ මවුරි (Te Mauri) සහ ඕක්ලන්ඩ් සිට ප්‍රකාශනය කරන කිරිබාටි ඉන්ඩිපෙන්ඩන්ට් (Kiribati Independent) මෙන්ම ඉංග්‍රීසි භාෂාවෙන් ප්‍රකාශනය කරන කිරිබාටි නිව්ස්ටාර් (Kiribati Newstar) ද වේ.

2019 දෙසැම්බර් මාසයේදී, ස්පේස්එක්ස් (SpaceX) විසින් Kacific1 බ්‍රෝඩ්බෑන්ඩ් චන්ද්‍රිකාව දියත් කරන ලද අතර, එය කිරිබාටි ඇතුළුව ආසියා-පැසිෆික් කලාපය පුරා රටවල් 25කට 100 Mbit/s ජංගම සහ බ්‍රෝඩ්බෑන්ඩ් සේවාව සපයයි. චන්ද්‍රිකාවේ ස්පොට් බීම් 56 න් තුනක් ගිල්බට් දූපත් සහ ටුවාලු ආවරණය කරයි; කෙසේ වෙතත්, රටේ වඩා නැගෙනහිර ප්‍රදේශ වන ෆීනික්ස් සහ ලයින් දූපත් චන්ද්‍රිකාවේ ආවරණයෙන් බැහැර වේ.

2022 ජූලි මාසයේදී සේවයට එක් වූ Southern Cross NEXT කේබල් පද්ධතිය, එක්සත් ජනපදය ඕස්ට්‍රේලියාවට සම්බන්ධ කරන අතර එක් ෆයිබර් යුගලයක් සහිත සැතපුම් 234 (කිලෝමීටර 377) කිරිතිමාටි ශාඛාව හරහා කිරිබාටි හි නැගෙනහිර කොටසට (කිරිතිමාටි දූපත) සේවාව සපයයි. පවතින Southern Cross Cable පද්ධතියේ වැඩිදියුණු කිරීමක් වන මෙම ජාලය සමෝවා, ෆීජි සහ නවසීලන්තය වෙත ද සම්බන්ධ වේ.

2021 ජූනි මාසයේදී, නැගෙනහිර මයික්‍රොනීසියානු කේබල් පද්ධතිය (East Micronesian Cable system) සඳහා ලෝක බැංකුවේ සහාය ඇතිව සිදු වූ ප්‍රසම්පාදනය ආරක්ෂක හේතු මත අවලංගු කරන ලදී. ගුවාම් හි ආරම්භ වීමට නියමිතව තිබූ මෙම දිය යට ෆයිබර් ඔප්ටික් පද්ධතිය, "නාවුරු, කිරිබාටි සහ මයික්‍රොනීසියානු ෆෙඩරේටඩ් ජනපද (FSM) යන දූපත් ජාතීන්හි සන්නිවේදනය වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා නිර්මාණය කර තිබුණි." 2023 ජනවාරි මාසයේදී, මෙම පැසිෆික් දූපත් ජාතීන් තුනේ අමාත්‍යවරුන් ඇනහිට තිබූ ව්‍යාපෘතිය ඉදිරියට ගෙන යාම සඳහා ඒකාබද්ධ නිවේදනයකට අත්සන් තැබූහ. එක්සත් ජනපදය, ජපානය සහ ඕස්ට්‍රේලියාව විසින් අරමුදල් සපයන මෙම ව්‍යාපෘතිය ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 70 ක් වටී. 2023 මුල් භාගයේදී, කිරිබාටි ස්ටාර්ලින්ක් (Starlink) සේවාවන් ලැබූ පළමු පැසිෆික් දූපත් රට බවට පත් වූ බව වාර්තා විය.

ජන විකාශනය

2020 නොවැම්බර් සංගණනයට අනුව කිරිබාටි හි ජනගහනය 119,940ක් විය. ඔවුන්ගෙන් 90%ක් පමණ ගිල්බට් දූපත්වල ජීවත් වූ අතර, ඔවුන්ගෙන් 52.9%ක් විශාලතම නගරය වන බෙටියෝ ඇතුළුව දකුණු තාරාවාහි ජීවත් වූහ.

මෑතක් වන තුරු, මිනිසුන් බොහෝ දුරට පිටත දූපත්වල 50 ත් 3,000 ත් අතර ජනගහනයක් සහිත ගම්මානවල ජීවත් වූහ. බොහෝ නිවාස පොල් සහ පන්දානස් ගස්වලින් ලබා ගන්නා ද්‍රව්‍යවලින් සාදා ඇත. නිතර ඇති වන නියඟ සහ සාරවත් නොවන පස විශ්වාසනීය මහා පරිමාණ කෘෂිකර්මාන්තයට බාධා කරන නිසා, දූපත්වාසීන් ජීවනෝපාය සහ යැපීම සඳහා බොහෝ දුරට මුහුද වෙත යොමු වී ඇත. බොහෝ දෙනෙක් ඔරු පදවන්නන් සහ ධීවරයින් වේ. කොප්පරා වගාවන් දෙවන රැකියා මූලාශ්‍රයක් ලෙස සේවය කරයි. මෑත වසරවලදී, විශාල පිරිසක් වඩා නාගරික වූ තාරාවා දූපත් අගනුවරට සංක්‍රමණය වී ඇත. එහි බෙටියෝ විශාලතම නගරය වන අතර දකුණු තාරාවා, බයිකනිබියු හෝ තෙයෝරරෙකේ වැනි විශාල නගර නැවත එක් කරයි. 2024 වන විට දකුණු තාරාවා හි ජනගහනය 69,710ක් ලෙස ගණන් බලා ඇත. 1978 දී දකුණු තාරාවා හි ජනගහනය 17,921ක් විය.

ජනවාර්ගිකත්වය

කිරිබාටි හි ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්			ප්‍රතිශතය
අයි-කිරිබාටි			95.71%
I කොටස-කිරිබාටි			3.76%
ටුවාලු			0.24%
වෙනත්			1.8%

කිරිබාටි හි ස්වදේශික ජනතාව අයි-කිරිබාටි (I-Kiribati) ලෙස හැඳින්වේ. ජනවාර්ගික වශයෙන්, අයි-කිරිබාටි යනු ඕෂනියානුවන් වන අතර, ඔවුන් ඔස්ට්‍රොනේසියානුවන්ගේ උප ජනවාර්ගිකත්වයක් වේ. මෑතකදී සොයාගත් පුරාවිද්‍යාත්මක සාක්ෂිවලින් පෙනී යන්නේ ඔස්ට්‍රොනේසියානුවන් මුලින්ම වසර දහස් ගණනකට පෙර මෙම දූපත්වල පදිංචි වූ බවයි. 14 වන සියවස පමණ වන විට ෆීජි ජාතිකයන්, සැමෝවා ජාතිකයන් සහ ටොංගා ජාතිකයන් දූපත් ආක්‍රමණය කර, ජනවාර්ගික පරාසය විවිධාංගීකරණය කරමින් පොලිනීසියානු භාෂා ලක්ෂණ හඳුන්වා දුන්හ. කෙසේ වෙතත්, සියලුම මුතුන් මිත්තන්ගේ කණ්ඩායම් අතර අන්තර් විවාහය නිසා පෙනුමෙන් හා සම්ප්‍රදායන්ගෙන් සාධාරණව සමජාතීය ජනගහනයක් බිහි වී ඇත.

භාෂා

කිරිබාටි ජනතාව ගිල්බර්ටීස් (Gilbertese) නම් ඕෂනියානු භාෂාවක් කතා කරයි. ඉංග්‍රීසි අනෙක් නිල භාෂාව වන නමුත්, තාරාවා දූපත් අගනුවරින් පිටත එතරම් භාවිතා නොවේ. ගිල්බර්ටීස් භාවිතයේදී ඉංග්‍රීසි වචන කිහිපයක් මිශ්‍ර වීමට වැඩි ඉඩක් ඇත. පැරණි පරම්පරාවේ අයි-කිරිබාටි ජනයා භාෂාවේ වඩාත් සංකීර්ණ අනුවාද භාවිතා කිරීමට නැඹුරු වෙති. ගිල්බර්ටීස් භාෂාවේ වචන කිහිපයක් යුරෝපීය පදිංචිකරුවන්ගෙන් ලබාගෙන ඇත, උදාහරණයක් ලෙස, කමේයා (kamea) යනු සුනඛයා සඳහා වන ගිල්බර්ටීස් වචන වලින් එකකි, කිරි (kiri) යනු ඕෂනියානු වචනයයි. එහි මූලාරම්භය ඇත්තේ යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් ඔවුන්ගේ සුනඛයන්ට "come here" යැයි කියනු ඇසීමෙන් සහ එය කමේයා ලෙස භාවිතා කිරීමෙනි.

වෙනත් බොහෝ ණය වචන ද භාවිතා කර ඇත (උදාහරණ ලෙස, බූන් - හැන්ද, මෝකෝ - දුම, බීකි - ඌරා, බටෝරෝ - බෝතලය), නමුත් සමහර සාමාන්‍ය ගිල්බර්ටීස් වචන බටහිර වස්තූන් සඳහා පවා බහුලව දක්නට ලැබේ (උදාහරණ ලෙස, වනිකිබා - ගුවන් යානය, රෙබ්වෙරෙබ්වෙ - යතුරුපැදිය, කවුනිවා - සපත්තු).

ආගම

කිරිබාටි දුරස්ථ වීම සහ 19 වන සියවසේ පසු භාගය වන තෙක් සැලකිය යුතු යුරෝපීය පැවැත්මක් නොමැති වීම හේතුවෙන්, මෑතකදී මිෂනාරිවරුන් විසින් හඳුන්වා දෙන ලද ක්‍රිස්තියානි ධර්මය කිරිබාටි හි ප්‍රධාන ආගම වේ. ජනගහනය ප්‍රධාන වශයෙන් රෝමානු කතෝලික (58.9%) වන අතර, ප්‍රධාන රෙපරමාදු නිකායන් දෙකක් (කිරිබාටි රෙපරමාදු පල්ලිය 8.4% සහ කිරිබාටි යුනයිටින් පල්ලිය 21.2%) 29.6%ක් වේ. අන්තිම දවස්වල ශුද්ධවන්තයන්ගේ යේසුස් ක්‍රිස්තුස්ගේ සභාව (5.6%), බහායි ආගම (2.1%), සෙවන්ත්-ඩේ ඇඩ්වෙන්ටිස්ට් පල්ලිය (2.1%), පෙන්තකොස්තවාදීන්, යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන් සහ අනෙකුත් කුඩා ආගම් සියල්ලම එකතුව 2%ට වඩා අඩු ප්‍රමාණයක් වේ (2020 සංගණනයට අනුව).

සෞඛ්‍යය

කිරිබාටි ජනගහනයෙන් 90%ක් ජීවත් වන ගිල්බට් දූපත්වල, හොංකොං හෝ සිංගප්පූරුව වැනි නගරවලට වඩා ඉහළ ජන ඝනත්වයක් ඇත, නමුත් ගොඩනැගිලි හෝ වෙනත් සාම්ප්‍රදායික ඉහළ ඝනත්ව නිවාස නොමැත. මෙම අධික තදබදය විශාල පරිසර දූෂණයක් ඇති කරන අතර, ජීවිතයේ ගුණාත්මකභාවය සහ ආයු කාලය නරක අතට හැරේ. ප්‍රමාණවත් නොවන සනීපාරක්ෂක සහ ජල පෙරීමේ පද්ධති, අටෝල්වල ජල මූලාශ්‍රවල අස්ථාවරත්වය සහ දේශගුණික විපර්යාස නිසා, ජනගහනයෙන් 66%කට පමණක් පිරිසිදු ජලය ලබා ගත හැකිය. දූපත් පුරා ජලයෙන් බෝවන රෝග වාර්තාගත මට්ටමකට වර්ධනය වේ. දුර්වල සනීපාරක්ෂාව නිසා අක්ෂි ප්‍රදාහය (conjunctivitis), පාචනය (diarrhoea), අතීසාරය (dysentery), සහ දිලීර ආසාදන වැඩි වී ඇත. කිරිබාටි යනු ලෝකයේ දුම්පානය කරන අයගේ ප්‍රතිශතය අනුව තුන්වන ඉහළම රට වන අතර, ජනගහනයෙන් 54-57% ක් දුම්පානය කරන බව වාර්තා වේ. මෙම සහ දෙවන වර්ගයේ දියවැඩියාව වැනි වෙනත් "ජීවන රටා රෝග" හේතුවෙන්, දූපත්වල අත් පා කපා ඉවත් කිරීම් වල තියුණු වැඩිවීමක් දක්නට ලැබෙන අතර, එය වසර කිහිපයක් තුළ දෙගුණ වී ඇත.

එහි ප්‍රතිඵලයක් වශයෙන්, කිරිබාටි හි ජනගහනයේ උපතේදී සාමාන්‍ය ආයු අපේක්ෂාව වසර 68.46ක් තරම් අඩුය. වෙනත් තැනක මෙම දත්ත වසර 66.9ක් පමණක් වුවද, ඕෂනියානු ජාතීන් 20 අතරින් ආයු අපේක්ෂාව අතින් කිරිබාටි අවසාන ස්ථානයේ සිටී. මෙම ආයු අපේක්ෂාව පිරිමින් සඳහා 64.3ක් වන අතර කාන්තාවන් සඳහා 69.5ක් වේ. ළදරු මරණ අනුපාතය සජීවී උපත් 1,000කට මරණ 41ක් වේ. ක්ෂය රෝගය රට තුළ කුඩා පැවැත්මක් ඇති අතර, වසරකට 100,000 කට රෝගීන් 365 ක් වාර්තා වේ. සෞඛ්‍ය සඳහා රජයේ වියදම් 2006 දී එක් පුද්ගලයෙකුට ඇමරිකානු ඩොලර් 268ක් විය. 1990-2007 කාලය තුළ පුද්ගලයන් 100,000කට වෛද්‍යවරුන් 23ක් සිටියහ. 2006 දී කියුබානු වෛද්‍යවරුන් පැමිණීමෙන් පසු, ළදරු මරණ අනුපාතය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු වී ඇත.

බොහෝ සෞඛ්‍ය ගැටලු අර්ධ වශයෙන් අමු මුහුදු ආහාර පරිභෝජනය, සීමිත ආහාර ගබඩා පහසුකම් සහ පිරිසිදු ජල සැපයුම්වල බැක්ටීරියා දූෂණය සමඟ සම්බන්ධ වේ. 2000 දශකයේ මුල් භාගයේදී, දූපත අනුව ජනගහනයෙන් 1% ත් 7% ත් අතර ප්‍රමාණයක් වාර්ෂිකව ආහාර විෂ වීම සඳහා රෝහලකින් ප්‍රතිකාර ලබා ඇත. 20 වන සියවසේ අග භාගයේ නවීකරණය සහ හරස්-සංස්කෘතික හුවමාරුව, සෞඛ්‍යයට අහිතකර ආහාර රටාවන් සහ ජීවන රටාවන්, විශේෂයෙන් තරුණයින් අතර අධික දුම්පානය, සහ HIV/AIDS ඇතුළු බාහිර ආසාදන වැනි නව ගැටලු ඇති කළේය.

නැවුම් ජලය කිරිබාටි හි ගැටලුවක්ව පවතී – වියළි සමයේදී (Aumaiaki), වැසි ජල ටැංකි භාවිතා කිරීම වෙනුවට ජලය සඳහා පස හාරා ඇත. මෑත වසරවලදී, සාමාන්‍යයෙන් වඩා දිගු Aumaikai සමයක් ඇති වී ඇති අතර, එහි ප්‍රතිඵලයක් ලෙස ජල මට්ටමට යටින් අමතර ජලය හාරා ගැනීමට සිදුවී ඇත. මෙය ජලයෙන් බෝවන රෝග හඳුන්වා දී ඇති අතර, කිරිබාටි තුළ සෞඛ්‍ය ගැටලු තවත් වැඩි කර ඇත.

මානව හිමිකම් මිනුම් මුලපිරීම (Human Rights Measurement Initiative) සොයා ගන්නේ කිරිබාටි එහි ආදායම් මට්ටම මත පදනම්ව සෞඛ්‍යයට ඇති අයිතිය සඳහා එය ඉටු කළ යුතු දේවලින් 77.2%ක් ඉටු කරන බවයි. දරුවන්ට අදාළව සෞඛ්‍ය අයිතිය දෙස බලන විට, කිරිබාටි එහි වත්මන් ආදායම මත පදනම්ව බලාපොරොත්තු වන දේවලින් 93.8%ක් සාක්ෂාත් කර ගනී. වැඩිහිටි ජනගහනය අතර සෞඛ්‍ය අයිතිය සම්බන්ධයෙන්, රටේ ආදායම් මට්ටම මත පදනම්ව බලාපොරොත්තු වන දේවලින් 92.2%ක් රට විසින් සාක්ෂාත් කර ගනී. ප්‍රජනන සෞඛ්‍යයට ඇති අයිතිය තක්සේරු කිරීමේදී කිරිබාටි "ඉතා නරක" කාණ්ඩයට වැටේ, මන්ද රජය සතුව ඇති සම්පත් (ආදායම) මත පදනම්ව රට සාක්ෂාත් කර ගැනීමට බලාපොරොත්තු වන දේවලින් 45.5%ක් පමණක් ඉටු කරන බැවිනි.

අධ්‍යාපනය

• අවුරුදු 6 සිට 11 දක්වා ප්‍රාථමික පාසල (1 සිට 6 ශ්‍රේණිය);
• අවුරුදු 12 සිට 14 දක්වා කනිෂ්ඨ ද්විතීයික පාසල (1 සිට 3 පන්තිය);
• අවුරුදු 15 සිට 18 දක්වා ජ්‍යෙෂ්ඨ ද්විතීයික පාසල (4 සිට 7 පන්තිය).

කිරිබාටි අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය අධ්‍යාපන අමාත්‍යාංශය වේ. රජයේ උසස් පාසල් වන්නේ කිං ජෝර්ජ් V සහ එලේන් බර්නාච්චි පාසල (King George V and Elaine Bernacchi School), ටැබිටෙවෙයා උතුරු ජ්‍යෙෂ්ඨ ද්විතීයික පාසල (Tabiteuea North Senior Secondary School) සහ මෙලෙන්ගි ටබායි ද්විතීයික පාසල (Melaengi Tabai Secondary School) ය. ක්‍රිස්තියානි පල්ලි විසින් උසස් පාසල් දහතුනක් පවත්වාගෙන යනු ලැබේ.

දකුණු පැසිෆික් විශ්ව විද්‍යාලය සතුව දුරස්ථ/නම්‍යශීලී ඉගෙනීම සඳහා තෙයෝරරෙකේ හි කැම්පස් එකක් ඇති අතර, සහතිකපත්, ඩිප්ලෝමා සහ උපාධි ලබා ගැනීම සඳහා සූදානම් කිරීමේ අධ්‍යයන කටයුතු සැපයීමට ද එය කටයුතු කරයි.

කිරිබාටි හි අනෙකුත් ප්‍රමුඛ පාසල් වන්නේ:

• බෙටියෝ හි සමුද්‍ර පුහුණු මධ්‍යස්ථානය (Marine Training Centre);
• කිරිබාටි තාක්ෂණ ආයතනය (Kiribati Institute of Technology);
• කිරිබාටි ධීවර පුහුණු මධ්‍යස්ථානය (Kiribati Fisheries Training Centre);
• කිරිබාටි හෙද විද්‍යාලය (Kiribati School of Nursing);
• කිරිබාටි පොලිස් ඇකඩමිය (Kiribati Police Academy);
• කිරිබාටි ගුරු විද්‍යාලය (Kiribati Teachers College).

සංස්කෘතිය

කිරිබාටි හි ගීත (te anene) සහ නැටුම් (te mwaie) ඉතා ඉහළින් සලකනු ලැබේ.

සංගීතය

කිරිබාටි ජන සංගීතය සාමාන්‍යයෙන් පදනම් වී ඇත්තේ ශරීරයේ රිද්මයට අනුව වාදනය වන ගායනය හෝ වෙනත් හඬ ප්‍රකාශන මතය. නූතන කිරිබාටි හි පොදු ප්‍රසංග සාමාන්‍යයෙන් වාඩි වී සිටින ගායක කණ්ඩායමක් විසින් ගිටාරයක් සමඟ සිදු කරනු ලැබේ. කෙසේ වෙතත්, සිටගෙන නටන නැටුම් (Te Kaimatoa) හෝ ඉඟටිය නැටුම් (Te Buki) වල විධිමත් ප්‍රසංග අතරතුර, බෙර වාදනය සඳහා ලී පෙට්ටියක් භාවිතා කරයි. මෙම පෙට්ටිය, එය වටා වාඩි වී සිටින පිරිමි ගායක කණ්ඩායමක් විසින් එකවර පහර දෙන විට, හිස් සහ දෝංකාර දෙන හඬක් ලබා දෙන පරිදි ඉදිකර ඇත. සාම්ප්‍රදායික ගීත බොහෝ විට ආදරය තේමා කරගෙන ඇති අතර, තරඟකාරී, ආගමික, ළමා, දේශප්‍රේමී, යුද සහ මංගල ගීත ද පවතී. ජනප්‍රවාද සහ අර්ධ-ඓතිහාසික කථා සමඟ ගැළපෙන කූරු නැටුම් ද ඇත. මෙම කූරු නැටුම් හෝ තිරෙරේ (tirere) ("සීරෙරේ" ලෙස උච්චාරණය කෙරේ) ප්‍රධාන උත්සව වලදී පමණක් සිදු කෙරේ.

නර්තනය

කිරිබාටි නැටුම් අනෙකුත් පැසිෆික් දූපත් නැටුම් අතර කැපී පෙනෙන්නේ නර්තන ශිල්පියාගේ දිගු කළ දෑත් සහ හිසෙහි හදිසි කුරුල්ලෙකු වැනි චලනයන් අවධාරණය කිරීමෙනි. කිරිබාටි ධජයේ ඇති ෆ්‍රිගේට් පක්ෂියා (frigate bird) (Fregata minor) කිරිබාටි නැටුම් වල මෙම පක්ෂියෙකු වැනි ශෛලිය සංකේතවත් කරයි. බොහෝ නැටුම් සිටගෙන හෝ වාඩි වී සිටින ඉරියව්වලින් සිදු කෙරෙන අතර චලනය සීමිත හා අසමාන වේ. නර්තනයේදී සිනහවීම සාමාන්‍යයෙන් අශෝභන ලෙස සලකනු ලබන්නේ, එය විනෝදාස්වාදයක් පමණක් නොව කතන්දර කීමේ සහ නර්තන ශිල්පියාගේ දක්ෂතාවය, අලංකාරය සහ විඳදරාගැනීම ප්‍රදර්ශනය කිරීමේ ආකාරයක් ලෙස එහි ඇති මූලාරම්භය නිසාය.

ආහාර පිසීම

සාම්ප්‍රදායිකව, අයි-කිරිබාටි ජනයාගේ ප්‍රධාන ආහාරය වූයේ බහුලව ඇති මුහුදු ආහාර සහ පොල් ය. අටෝල්වල ඇති අහිතකර දේශගුණය හේතුවෙන් පිෂ්ඨය මත පදනම් වූ කාබෝහයිඩ්‍රේට් ප්‍රභවයන් බහුලව නොතිබුණි, උතුරු දෙසින් ඇති අටෝල් පමණක් නිරන්තර කෘෂිකර්මාන්තය සඳහා සුදුසු විය. ජාතික බෝගයක් වන බවායි (bwabwai) අනුභව කළේ ඌරු මස් සමඟ විශේෂ උත්සවවලදී පමණි.

ඔවුන්ගේ ආහාර වේලෙහි සාපේක්ෂව අඩු කාබෝහයිඩ්‍රේට් පරිභෝජනය සම්පූර්ණ කිරීම සඳහා, අයි-කිරිබාටි ජනයා බහුලව ඇති පන්දානස් (pandanus) සහ පොල් ගස්වල යුෂ සහ පලතුරු, තේ කරෙවේ (te karewe) (පොල් ගසේ නැවුම් දෛනික යුෂ) හෝ තේ ටුවායි (te tuae) (වියළි පන්දානස් කේක්) සහ පන්දානස් පලතුරු පල්ප් වලින් සාදන ලද තේ කබුබු (te kabubu) (වියළි පන්දානස් පිටි) සහ පොල් යුෂ වලින් සාදන ලද තේ කමයිමයි (te kamaimai) (පොල් යුෂ සිරප්) වැනි විවිධ පාන වර්ග සහ ආහාර බවට සැකසූහ.

දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසුව, බත් බොහෝ නිවෙස්වල දෛනික ප්‍රධාන ආහාරය බවට පත් විය; අදටත් එය එසේම වේ. බොහෝ මුහුදු ආහාර—විශේෂයෙන් මාළු—පොල් යුෂ, සෝයා සෝස් හෝ විනාකිරි මත පදනම් වූ ද්‍රව්‍ය සමග, බොහෝ විට මිරිස් සහ ළූණු සමග මිශ්‍ර කර, සෂිමි (sashimi) ආකාරයෙන් අනුභව කරනු ලැබේ.

පොල් කකුළුවන් සහ මඩ කකුළුවන් සාම්ප්‍රදායිකව මව්කිරි දෙන මව්වරුන්ට ලබා දෙන්නේ, මෙම මස්වලින් උසස් තත්ත්වයේ මව්කිරි නිෂ්පාදනය උත්තේජනය කරන බවට විශ්වාසයක් ඇති බැවිනි.

ක්‍රීඩාව

කිරිබාටි 1998 සිට පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා සඳහා සහ 2004 සිට ගිම්හාන ඔලිම්පික් සඳහා තරඟ කර ඇත. එය සිය පළමු ඔලිම්පික් සඳහා ක්‍රීඩකයන් තිදෙනෙකු යැවූ අතර, ඔවුන්ගෙන් දෙදෙනෙක් ධාවකයන් වූ අතර එක් අයෙක් බර ඉසිලීමේ ක්‍රීඩකයෙක් විය. ඩේවිඩ් කටෝටවු නම් බර ඉසිලීමේ ක්‍රීඩකයා 105 kg කාණ්ඩයෙන් රන් පදක්කමක් දිනා ගැනීමත් සමඟ 2014 පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා උළෙලේදී කිරිබාටි සිය පළමු පොදුරාජ්‍ය මණ්ඩලීය ක්‍රීඩා පදක්කම දිනා ගත්තේය.

පාපන්දු වඩාත් ජනප්‍රිය ක්‍රීඩාවයි. කිරිබාටි දූපත් පාපන්දු සම්මේලනය (KIFF) ඕෂනියා පාපන්දු සම්මේලනයේ ආශ්‍රිත සාමාජිකයෙකි, නමුත් ලෝක පාපන්දු පාලන ආයතනය වන ෆීෆා හි සාමාජිකයෙක් නොවේ. ඒ වෙනුවට, ඔවුන් ConIFA හි සාමාජිකයින් වේ. කිරිබාටි ජාතික කණ්ඩායම තරඟ දහයක් ක්‍රීඩා කර ඇති අතර, ඒවා සියල්ලම 1979 සිට 2011 දක්වා පැසිෆික් ක්‍රීඩා උළෙලේදී පරාජය වී ඇත. කිරිබාටි පාපන්දු ක්‍රීඩාංගණය වන බයිරික් ජාතික ක්‍රීඩාංගණයට 2,500ක ධාරිතාවක් ඇත.

බෙටියෝ පාපන්දු පිටිය ප්‍රාදේශීය ක්‍රීඩා කණ්ඩායම් ගණනාවකට නිවහන වේ.

බාහිර දෘෂ්ටිකෝණ

1913 සිට 1920 දක්වා ගිල්බට් සහ එලීස් දූපත් (වර්තමාන කිරිබාටි සහ ටුවාලු) හි නේවාසික කොමසාරිස්වරයා වූ එඩ්වඩ් කාර්ලියන් එලියට් ඔහුගේ බ්‍රෝකන් ඇටොම්ස් නම් ස්වයං චරිතාපදානයේ මෙම කාලය විස්තර කරයි.

සර් ආතර් ග්‍රිම්බල් 1914 සිට 1932 දක්වා කිරිබාටි හි (එවකට ගිල්බට් දූපත්) බ්‍රිතාන්‍ය යටත් විජිත සේවයේ සේවය කළ ඔහුගේ කාලය පිළිබඳව අ පැටර්න් ඔෆ් අයිලන්ඩ්ස් (1952) සහ රිටර්න් ටු ද අයිලන්ඩ්ස් (1957) යන ජනප්‍රිය පොත් දෙකෙන් ලියා ඇත. ඔහු ගිල්බර්ටීස් සංස්කෘතිය පිළිබඳ ශාස්ත්‍රීය අධ්‍යයනයන්ද සිදු කළේය.

ගිල්බට් සහ එලීස් දූපත් වල අවසාන ආණ්ඩුකාරවරයා වූ ජෝන් ස්මිත් ඔහුගේ මතක සටහන් ඇන් අයිලන්ඩ් ඉන් ද ඔටම් (2011) ලිවීය.

ජේ. මාටන් ට්‍රොස්ට්ගේ තාරාවා හි මෑතකාලීන ස්වයං චරිතාපදාන අත්දැකීම් ඔහුගේ ද සෙක්ස් ලයිව්ස් ඔෆ් කැන්නිබල්ස් (2004) නම් පොතෙහි ලේඛනගත කර ඇත.

ඇලිස් පිකියෝචිගේ නිදර්ශන සහිත රචනාවක් වන කිරිබාටි. ක්‍රොනාකේ ඉලුස්ට්‍රාටේ ඩා උනා ටෙරා (එස්)පර්ඩුටා (2016), නූතන කිරිබාටි පිළිබඳ සවිස්තරාත්මක විශ්වකෝෂ පොතක් ලිවීමට සහ නිරූපණය කිරීමට උත්සාහ කරයි. එය ප්‍රංශ භාෂාවට ද පරිවර්තනය විය.

සටහන්

1. ⁱ/ˈkɪrᵻbæs/ KIRR-i-bass;Gilbertese: [kiɾibas]
2. Gilbertese: Ribaberiki Kiribati
3. Sabatier (1954) harvp error: no target: CITEREFSabatier1954 (help) says that Kiribati is already the meaning for all the Gilberts District of GEIC.

යොමු කිරීම්

1. "About Kiribati – Kiribati For Travellers – Kiribati National Tourism Office".
2. Kiribati Census 2020. සම්ප්‍රවේශය 21 June 2022.
3. "Kiribati profile – Facts". BBC News. 23 May 2013. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
4. "2020 Census". Kiribati National Statistics Office. Kiribati National Statistics Office – Ministry of Finance & Economic Development. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2024.
5. "Kiribati | Data". data.worldbank.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-11-25.
6. "World Economic Outlook database: April 2023". April 2023. සම්ප්‍රවේශය 20 July 2023.
7. "Gini Index coefficient". The World Factbook. සම්ප්‍රවේශය 24 September 2024.
8. "Human Development Report 2023/2024" (ඉංග්‍රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 6 May 2025. සම්ප්‍රවේශය 6 May 2025.
9. කිරිබාටි ඩොලරය නිල මුදල් ඒකකය නොවේ.
10. "Kiribati". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/place/Kiribati. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 27 July 2010.  "Kiribati: definition of Kiribati in Oxford dictionary (British & World English)". Oxford University Press. 27 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 31 December 2014.
11. Kiribati. The World Factbook.
12. Publications Office — Interinstitutional style guide — Annex A5 — List of countries, territories and currencies. Europa (web portal). Retrieved 28 January 2016.
13. "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2011.
14. "Kiribati Independence Day". islandsbuisness.com. 19 March 2025.
15. "Least Developed Country Category: Kiribati Profile". un.org. 19 March 2025.
16. In February 2021, Kiribati announced it would be withdrawing from the Pacific Islands Forum in a joint statement with Marshall Islands, Nauru, and the Federated States of Micronesia after a dispute regarding Henry Puna's election as the forum's secretary-general.
17. "Five Micronesian countries leave Pacific Islands Forum". RNZ. 9 February 2021. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2021.
18. "Pacific Islands Forum in crisis as one-third of member nations quit". The Guardian. 8 February 2021. සම්ප්‍රවේශය 9 February 2021.
19. "Kiribati Country Profile" (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). Commonwealth of Nations. සම්ප්‍රවේශය 2023-10-06.
20. "i-Kiribati". Oxford Learner's Dictionaries.
21. Reilly Ridgell (1995). Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia (3rd ed.). Honolulu: Bess Press. p. 95.
22. In his authoritative pioneer Atlas de l'Océan pacifique (1824–27).
23. Voyage autour du monde exécuté par ordre du roi, sur la corvette de Sa Majesté, La Coquille, pendant les années 1822, 1823, 1824 et 1825, sous le ministère et conformément aux instructions de S.E.M. le Marquis de Clermont-Tonnerre... et publié sous les auspices de son Excellence Mgr le Cte de Chabrol ..., Par M. L.I. Duperrey..., 8 volumes in 4° et 5 volumes in-folio, Paris, Arthus-Bertrand, 1826–1830 (Imprimerie de Firmin Didot).
24. Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish discoveries in the central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. 27 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2020.
25. Macdonald 1982.
26. Samuel Eliot Morison (22 May 1944). "The Gilberts & Marshalls: A distinguished historian recalls the past of two recently captured pacific groups". Life. සම්ප්‍රවේශය 14 October 2009.
27. Douglas, Bronwen; Govor, Elena (September 2019). "Eponymy, Encounters, and Local Knowledge in Russian Place Naming in the Pacific Islands, 1804–1830". The Historical Journal (ඉංග්‍රීසි බසින්). 62 (3): 709–740. doi:10.1017/S0018246X19000013. hdl:1885/176991. ISSN 0018-246X.
28. "The Pacific Order, 1893". Pacific Islands Legal Information Institute. 1893. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
29. HBM 1895.
30. "Sabatier, Ernest 1954" (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
31. Macdonald, Barrie (2001) Cinderellas of the Empire: towards a history of Kiribati and Tuvalu, Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, Suva, Fiji, ISBN 982-02-0335-X, p. 1
32. Sabatier 1954.
33. Ridgell, Reilly (1995) Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia. 3rd Edition. Honolulu: Bess Press. ISBN 1573060011. p. 95.
34. Macdonald, Barrie (2001) Cinderellas of the Empire: towards a history of Kiribati and Tuvalu, Institute of Pacific Studies, University of the South Pacific, Suva, Fiji, ISBN 982-02-0335-X, p. 1
35. Thomas 2003, පිටු අංකය: 5.
36. Kiribati. Encyclopædia Britannica
37. "Background Note: Kiribati". Ministry of Finance and Economic Development. 14 October 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
38. "DNA offers a new look at how Polynesia was settled". ScienceNews (ඉංග්‍රීසි බසින්). 22 September 2021. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
39. "Study gives Polynesia migrations new timelines". rnz.co.nz (ඉංග්‍රීසි බසින්). 28 December 2010. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
40. Harris, D. N.; Kessler, M. D.; Shetty, A. C.; Weeks, D. E.; Minster, R. L.; Browning, S.; Cochrane, E. E.; Deka, R.; Hawley, N. L.; Reupena, M. S.; Naseri, T.; Trans-Omics for Precision Medicine (TOPMed) Consortium; TOPMed Population Genetics Working Group; McGarvey, S. T.; O'Connor, T. D. (2020). "Evolutionary history of modern Samoans". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America (ඉංග්‍රීසි බසින්). 117 (17): 9458–9465. Bibcode:2020PNAS..117.9458H. doi:10.1073/pnas.1913157117. PMC 7196816. PMID 32291332.
41. "Tabiteuea Island". kiribatitourism.gov.ki (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
42. Geddes, William Harold (1975). "Tabiteuea North: its Social and Economic Organisation". Victoria University of Wellington (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
43. But the organization of the political decisions was far more complex as described by Jean-Paul Latouche, in Qui veut prendre la parole ? (2003) by Marcel Detienne.
44. Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish discoveries in the central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. 27 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2020.
45. "At Harms Length: Shark Tooth Spears of the Gilbert Islands". bowers.og (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 May 2019. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
46. "The art of armour in Kiribati". fg-art.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). November 2020. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
47. Kambati K. Urian (1995). "In Their Words: History and Society in Gilbertese Oral Tradition". bowers.og (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
48. "In the South Seas, by Robert Louis Stevenson".
49. Maude, H. E.; Heyen, G. H. (1959). "Spanish Discoveries in the Central Pacific: A Study in Identification". The Journal of the Polynesian Society. 68 (4): 285–326. 8 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 February 2015.
50. Maude, H. E. (1961). "Post-Spanish Discoveries in the Central Pacific". The Journal of the Polynesian Society. 70 (1): 67–111. 27 December 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 February 2015.
51. Lever R.J.A.W. (April 1964). "Whales and Whaling in the Western Pacific" (PDF). South Pacific Bulletin. 14 (2): 33–36. 23 September 2020 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2022.
52. Best, P. B. (1983). "Sperm whale stock assessments and the relevance of historical whaling records". Report of the International Whaling Commission. Special Issue 5: 41–55.
53. Geddes, W. H.; Chambers, A.; Sewell, B.; Lawrence, R.; Watters, R. (1982). Islands on the line: team report (Report). Atoll economy : social change in Kiribati and Tuvalu, no. 1. Canberra: Australian National University.
54. H. E. Maude, Beachcombers and castaways, The Journal of the Polynesian Society 73: 3 (1964) 254–293
55. Campbell, Ian C. (2014). Gone Native in Polynesia: Captivity Narratives and Experiences from the South Pacific. Praeger. ISBN 978-0313307874.
56. Milcairns, Susanne Williams (2006). Native Strangers: Beachcombers, Renegades and Castaways in the South Seas. Auckland: Penguin Books.
57. Ralston, Caroline (2014). Native Strangers: Grass Huts and Warehouses: Pacific Beach Communities of the Nineteenth Century. University of Queensland Press. ISBN 9781921902321.
58. "Tourism Authority of Kiribati" (PDF). Mauri – Kiribati, Tawara and Gilberts. 2019. සම්ප්‍රවේශය 30 March 2024.
59. Whitmee, Samuel James (1871). A missionary cruise in the South Pacific being the report of a voyage amongst the Tokelau, Ellice and Gilbert islands, in the missionary barque "John Williams" during 1870. Sydney: J. Cook & Co.
60. Lovett, Richard (1899). The history of the London Missionary Society, 1795-1895. Vol. 1. London: H. Frowde.
61. Maude, H. E. (1963). "The Evolution of the Gilbertese Boti". The Journal of the Polynesian Society. 72 (Supplement Memoir No. 35): 1–68. 27 January 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2019.
62. "BBC Timeline: Kiribati". BBC News. 15 May 2008. සම්ප්‍රවේශය 29 July 2008.
63. Julia B. Edwards (2014). "Phosphate mining and the relocation of the Banabans to northern Fiji in 1945: Lessons for climate change-forced displacement". Journal de la Société des Océanistes (ඉංග්‍රීසි and ප්‍රංශ බසින්) (138–139): 121–136. doi:10.4000/jso.7100. සම්ප්‍රවේශය 10 May 2025.
64. Ashima Sharma (November 22, 2023). "With phosphate mining, the threat of displacement returns to Kiribati". mining-technology.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 10 May 2025.
65. Mahaffy, Arthur (1909). "CO 225/86/26804". Report by Mr. Arthur Mahaffy on a visit to the Gilbert and Ellice Islands (Report). London: His Majesty's Stationery Office. සම්ප්‍රවේශය 26 July 2020.
66. "Modern buccaneers in the West Pacific" (PDF). The New Age. South Africa: 136–140. 5 June 1913.
67. Fanning Island (Tabuaeran) and Teraina (Washington Island) were previously incorporated in 1888 into the BWPT.
68. "Canton: Critical Stopover". 27 March 2023 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 July 2020.
69. Grimble 1952.
70. "Palmyra Atoll". smoketreemanor.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). 17 March 2019. p. 5. සම්ප්‍රවේශය 8 May 2025.
71. That treaty was signed shortly after independence and ratified in 1983, with the United States relinquishing all claims to the sparsely-inhabited Phoenix Islands, and those of the Line Islands that are part of Kiribati territory.
72. "HyperWar: Building the Navy's Bases in World War II: History of the Bureau of Yards and Docks and the Civil Engineer Corps, 1940-1946" (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 10 May 2025.
73. Edwards, Julia B. (2014). "Phosphate mining and the relocation of the Banabans to northern Fiji in 1945: Lessons for climate change-forced displacement". Journal de la Société des Océanistes (138–139): 121–136. doi:10.4000/jso.7100.
74. Macdonald, Barrie Keith (2001). Cinderellas of the Empire: Towards a History of Kiribati and Tuvalu. Canberra: (Australian National University Press, (first published 1982). ISBN 982-02-0335-X.
75. [1] Operation Dominic I, United States Atmospheric Nuclear Weapons Test Personnel Review, Defense Nuclear Agency for the Department of Defense, 1962
76. Ridgell, Reilly (1995) Pacific Nations and Territories: The Islands of Micronesia, Melanesia, and Polynesia. 3rd Edition. Honolulu: Bess Press. ISBN 1573060011. p. 95.
77. "Kiribati Map and Information, Map of Kiribati, Facts, Figures and Geography of Kiribati -Worldatlas.com". worldatlas.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 12 July 2017.
78. Kiribati was then granted sovereignty on Canton Island, Enderbury Island, Birnie Island, Mckean Island, Rawaki, Manra, Orona, and Nikumaroro from the Phoenix Islands; and Teraina, Tabuaeran, Kiritimati, Malden Island, Starbuck Island, Caroline Islands, Vostok Islands and Flint Island from the Line Islands.
79. Maude, H. E. (1952). "The colonisation of the Phoenix Islands". Journal of the Polynesian Society. 61 (1–2): 62–89. 14 November 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 27 February 2015.
80. East, Roger; Thomas, Richard J. (2014-06-03). Profiles of People in Power: The World's Government Leaders (ඉංග්‍රීසි බසින්). Routledge. ISBN 978-1-317-63940-4.
81. "Kiribati". United Nations. 1 October 2003. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
82. "IFES Election Guide – Country Profile: Kiribati". Electionguide.org. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
83. "Leader of disappearing island nation says climate change an issue of survival, not economics". International Herald Tribune. Wellington, New Zealand. Associated Press. 5 June 2008. 5 June 2008 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
84. "Kiribati's President: 'Our Lives Are at Stake'". ABC News. American Broadcasting Company. 7 May 2007. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
85. Marks, Kathy (6 June 2008). "Paradise lost: climate change forces South Sea islanders to seek sanctuary abroad". The Independent. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
86. Nair, Suchit (6 June 2008). "Tiny atoll in Pacific cries out for help". The Times of India. Wellington/Christchurch. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
87. Chapman, Paul (7 March 2012). "Entire nation of Kiribati to be relocated over rising sea level threat". The Daily Telegraph. London.
88. Spector, Dina; Lee, Eloise (7 March 2012). "Rising Sea Levels Are Forcing This Entire Island Nation To Move To Another Island". Business Insider. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
89. "Kiribati parliament to consider Fiji land purchase". Radio NZ. Wellington. 11 April 2012.
90. Lagan, Bernard (15 April 2013). "Kiribati: A Nation Going Under". The Global Mail. 23 April 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
91. "Kiribati buys a piece of Fiji" (Press release). Republic of Kiribati. 30 May 2014. 14 November 2022 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
92. "Taneti Maamau declared new president of Kiribati". rnz.co.au. 10 March 2016. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2021.
93. "Kiribati: Pro-China President Taneti Maamau wins reelection bid". DW.com. 23 June 2020. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2021.
94. "Legal body condemns Kiribati govt over judiciary moves". RNZ (New Zealand English බසින්). 8 September 2022.
95. "Kiribati COVID - Coronavirus Statistics". Worldometer.
96. "Constitution of Kiribati". Commonwealth Governance.
97. මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Background Notes: Kiribati, May 1996". U.S. State Department. 1996. සම්ප්‍රවේශය 6 February 2018.
98. "The Constitution of Kiribati" (PDF). Constitutionne. The International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA). Retrieved 7 September 2022.
99. "Districts of Kiribati | Kiribati National Statistics Office" (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-02-20.
100. Macdonald, B. (1996). Governance and political process in Kiribati (Economics Division, Working Paper 96/2). Canberra: Australian National University, Research School of Pacific and Asian Studies.
101. "Global Elections Hub | Jurisdiction Overview | Hogan Lovells". digital-client-solutions.hoganlovells.com. සම්ප්‍රවේශය 2025-04-15.
102. "Kiribati government structure and political parties. | - CountryReports". www.countryreports.org. සම්ප්‍රවේශය 2025-04-15.
103. "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. 2022-07-13. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-30.
104. "US set to open Tonga embassy in May as Pacific push ramps up". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). Reuters. 2023-05-03. ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 2024-04-30.
105. "Homepage". U.S. Embassy in Fiji, Kiribati, Nauru, Tonga, and Tuvalu (ඇමෙරිකානු ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2024-04-30.
106. "Kiribati Gives Okay to Christmas Island Spaceport". Space Daily News. 11 May 2000. සම්ප්‍රවේශය 28 April 2018.
107. "FDSN Station Info – XMAS". Fdsn.org. 22 August 1997. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
108. Herman, Jos (June 2016). "Cancelled Projects: HOPE and HOPE-X" (PDF). Tiros Space Information News Bulletin. Vol. 41, no. 9. Australia. p. 2. 12 March 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 April 2018.
109. Depledge, Joanna (August 2000). "TRACING THE ORIGINS OF THE KYOTO PROTOCOL: AN ARTICLE-BY-ARTICLE TEXTUAL HISTORY". United Nations Framework Convention on Climate Change. සම්ප්‍රවේශය 2025-02-20.
110. Reddy, B. Muralidhar (2009-11-10). "Climate Vulnerable Forum emphasizes on green economic development". The Hindu. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-22.
111. "Climate Change in Kiribati, Tarawa Climate Change Conference Issues Ambo Declaration". Office of the President of Kiribati. 12 November 2010. 2 February 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 28 April 2018.
112. Lagan, Bernard (16 April 2013). "Australia urged to formally recognise climate change refugee status". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 29 April 2013.
113. Betsy Morais (8 June 2014). "President Tong and His Disappearing Islands". The New Yorker. සම්ප්‍රවේශය 22 August 2014.
114. Caramel, Laurence (30 June 2014). "Besieged by the rising tides of climate change, Kiribati buys land in Fiji". The Guardian (බ්‍රිතාන්‍ය ඉංග්‍රීසි බසින්). ISSN 0261-3077. සම්ප්‍රවේශය 25 August 2016.
115. "Pacific Islander Ioane Teitiota fails in bid to be first climate change refugee". ABC News. 27 November 2013. සම්ප්‍රවේශය 11 February 2015.
116. Vernon Rive (14 August 2014). "'Climate refugees' revisited: a closer look at the Tuvalu decision". Point Source. 11 February 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 11 February 2015.
117. සැකිල්ල:Cite NZLII
118. "Chapter XXVI: Disarmament – No. 9 Treaty on the Prohibition of Nuclear Weapons". United Nations Treaty Collection. 7 July 2017.
119. Teng Pei-ju (20 September 2019). "Kiribati switches recognition to China, Taiwan loses second Pacific ally in one week". Taiwan News.
120. "Taiwan says China lures Kiribati with airplanes after losing another ally". Reuters. 20 September 2019.
121. "Peace Crops reducing current program in Kiribati". 23 July 2007. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
122. "Peace Corps to End Programs in Kiribati". 4 July 2008. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
123. "Kamala Harris announces 2 new U.S. embassies in major Pacific push". NBC News. Associated Press. 12 July 2022. සම්ප්‍රවේශය 16 July 2022.
124. "Pacific Forum class patrol boat". Hazegray.org. 25 March 2002. 5 March 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
125. "Justice delayed, justice denied on Pacific's remote Kiritimati". The Guam Daily Post. 2016-04-28. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-22.
126. "Cooks bill puts spotlight on Pacific's anti-gay laws". RNZ News. 21 August 2017.
127. Avery, Daniel (4 April 2019). "71 Countries Where Homosexuality is Illegal". Newsweek.
128. "Kiribati creates world's largest marine reserve". Reuters. 14 February 2008. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
129. McAdam, Jane. "How a small Pacific community sparked constitutional innovation on citizenship". www.kaldorcentre.unsw.edu.au. සම්ප්‍රවේශය 2023-11-13.
130. "Kiribati". dlab.epfl.ch. සම්ප්‍රවේශය 2024-05-29.
131. Williams & Macdonald 1985.
132. Ellis 1935.
133. "Banaba | Kiribati, Map, History, & Facts | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2025-05-30.
134. Thomas 2003, පිටු අංකය: 3.
135. Harris, Aimee (April 1999). "Millennium: Date Line Politics". Honolulu Magazine. 28 June 2006 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 June 2006.
136. "Islands disappear under rising seas". BBC News. 14 June 1999. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
137. "Sea Level Trends - NOAA Tides & Currents".
138. Eilperin, Juliet (29 January 2006). "Debate on Climate Shifts to Issue of Irreparable Change". The Washington Post. සම්ප්‍රවේශය 7 May 2010.
139. Packard, Aaron (12 March 2015). "The Unfolding Crisis in Kiribati and the Urgency of Response". HuffPostGreen. සම්ප්‍රවේශය 14 March 2015.
140. Zukerman, Wendy (2 June 2010). "Shape-shifting islands defy sea-level rise". New Scientist Magazine (2763).
141. Webb, A.P.; Kench, P.S. (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific" (PDF). Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003. 22 December 2012 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 22 July 2013.
142. Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise". The Conversation. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2014.
143. Arthur P. Webb & Paul S. Kench (2010). "The dynamic response of reef islands to sea-level rise: Evidence from multi-decadal analysis of island change in the Central Pacific". Global and Planetary Change. 72 (3): 234–246. Bibcode:2010GPC....72..234W. doi:10.1016/j.gloplacha.2010.05.003.
144. Warne, Kennedy (13 February 2015). "Will Pacific Island Nations Disappear as Seas Rise? Maybe Not – Reef islands can grow and change shape as sediments shift, studies show". National Geographic. 14 February 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 February 2015.
145. "Chapter 6: Kiribati". Climate Variability, Extremes and Change in the Western Tropical Pacific: New Science and Updated Country Reports 2014 (Report). Climate Change in the Pacific: Scientific Assessment and New Research. Vol. 1 & 2. Pacific Climate Change Science Program. 2014.
146. "Flooding in Vanuatu, Kiribati and Tuvalu as Cyclone Pam strengthens". SBS Australia. 13 March 2015. සම්ප්‍රවේශය 15 March 2015.
147. "Republic of Kiribati Intended Nationally Determined Contribution". ESCAP Policy Documents Management. සම්ප්‍රවේශය 2025-07-22.
148. Kench, Paul. "Dynamic atolls give hope that Pacific Islands can defy sea rise (Comments)". The Conversation. සම්ප්‍රවේශය 16 April 2014.
149. "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-05-01.
150. "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-05-01.
151. "Adapting to climate change". Climate change in Kiribati. Office of the President of Kiribati. 2 February 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
152. "Locally-Sourced How Kiribati is shoring up food security and community resilience in the face of global climate change". United Nations Development Programme. 21 February 2023. සම්ප්‍රවේශය 3 March 2023.
153. United Nations Environment Program (2019-09-24). "Kiribati to carry out considerable efforts in sound management of chemicals and waste". UNEP (ඉංග්‍රීසි බසින්). සම්ප්‍රවේශය 2023-05-28.
154. "Kiribati calls for the special circumstances of Small Islands Developing States to be factored in new global agreement on plastic pollution | Pacific Environment". www.sprep.org. සම්ප්‍රවේශය 2023-05-28.
155. Bundela, Amit Kumar; Pandey, Krishna Kumar (2022-07-01). "The United Nations General Assembly Passes Historic Resolution to Beat Plastic Pollution". Anthropocene Science. 1 (2): 332–336. Bibcode:2022AnthS...1..332B. doi:10.1007/s44177-022-00021-5. ISSN 2731-3980. S2CID 258700697.
156. Di Piazza, Anne (September 2002). "La navigation océanienne : Un savoir trop longtemps méconnu". Préhistoires Méditerranéennes (10–11): 183–190. doi:10.4000/pm.269. S2CID 248019590.
157. Kiribati. Encyclopædia Britannica
158. "Klimatafel von Tarawa, Int. Flugh. Bonriki / Kiribati (Gilbert-Inseln)" (PDF). Baseline climate means (1961–1990) from stations all over the world (ජර්මන් බසින්). Deutscher Wetterdienst. සම්ප්‍රවේශය 30 November 2020.
159. Dinerstein, Eric; et al. (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534–545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568. PMC 5451287. PMID 28608869.
160. Thomas 2003, පිටු අංකය: 22.
161. "Kiribati | Culture, History, & People" (in en). Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/place/Kiribati. ප්‍රතිෂ්ඨාපනය 12 July 2017. 
162. Thomas 2003, පිටු අංකය: 14.
163. Di Piazza, Anne (1999). "Migration d'une plante et migration de ses représentations. Le taro de marécage (Cyrtosperma chamissonis) sur Nikunau et Tabuaeran (République de Kiribati)". Journal d'Agriculture Traditionnelle et de Botanique Appliquée. 41: 93–108. doi:10.3406/jatba.1999.3703.
164. Moseley 2014.
165. Thomas 2003, පිටු අංකය: 17.
166. Thomas 2003, පිටු අංක: 17–19.
167. Lobel, P.S. (1978). "Gilbertese and Ellice Islander names for fishes and other organisms" (PDF). Micronesica. 14 (2).
168. Thomas 2003, පිටු අංකය: 23.
169. Thomas 2003, පිටු අංකය: 15.
170. Bowers, Mike (29 May 2014). "Kiribati: life on a tiny island threatened by the rising sea – in pictures". The Guardian. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
171. "Global Finance Magazine - Poorest Countries in the World 2021". November 2023.
172. "Kiribati: Statistical Appendix". International Monetary Fund Country Report No. 11/114. 24 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2011.
173. "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2011.
174. "New Zealand Ministry of Foreign Affairs and Trade (MFAT)". 29 July 2015 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 10 September 2010.
175. "The Government of Kiribati Revenue Equalisation Reserve Fund (Revenue Equalization Reserve Fund)". Sovereign Wealth Fund Institute. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
176. "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2011.
177. "ANZ in Kiribati". ANZ. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
178. "Teacherss Resource Sheet on Aquarium species" (PDF). New Zealand Foreign Affairs Trade & Aid Program and Pacific Community. 5 August 2022 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 March 2022.
179. "Coral Sun Airways". Business Air News.
180. "Airlines Of The South Pacific". South Pacific Island Travel – via sites.google.com.
181. "Tarawa, Kiribati". සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
182. "Kiribati Country Profile". සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
183. "Communication". Savekiribati.com. 24 June 2021 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 24 June 2021.
184. Kwan, Campbell (17 December 2019). "SpaceX successfully launches Kacific 100Mbps satellite". ZDNet. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
185. Henry, Caleb (2 January 2019). "Kacific to double in size as first satellite launch nears, mulls second satellite". සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
186. "Southern Cross NEXT Is Now In-Service!". 7 July 2022. සම්ප්‍රවේශය 21 December 2022.
187. Qiu, Winston. "Southern Cross NEXT Cable System Overview". සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
188. Qui, Winston (31 July 2020). "FCC Approves Cable Landing License for the Southern Cross Next". සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
189. Barrett, Jonathan; Tian, Yew Lun (17 June 2021). "EXCLUSIVE Pacific undersea cable project sinks after U.S. warns against Chinese bid". Reuters. සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
190. Moss, Sebastian (18 June 2021). "East Micronesia subsea cable scrapped as US says Chinese firms pose threat". සම්ප්‍රවේශය 13 July 2021.
191. Cagurangan, Marc-Vic (2023-01-31). "FSM, Nauru, Kiribati reach a deal to push forward a stalled fiber optic cable project". Pacific Island Times. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-10.
192. "Starlink in Kiribati How Starlink is Improving Internet Connectivity in Kiribati". TS2 Space. 2 March 2023. සම්ප්‍රවේශය 2023-03-15.
193. "2015 Population and Housing Census, Volume 1: Management Report and Basic Tables" (PDF). National Statistics Office (Ministry of Finance, Kiribati). September 2016. 29 October 2019 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 17 August 2017. The populations of Kiribati and of South Tarawa appear in Table 1b ("Population and No. of Households by Island, Ethnicity and Land Area: 2015") on page 32. The population of South Tarawa is 39,058. If the population of nearby Betio is included, the figure increases to 56,388. The population located in the Gilbert Islands is 99,633 and is given in Table A3 ("Population Summary by Island: 1931–2015") on page 195.
194. "South Tarawa Population 2024". World Population Review.
195. Kukutai, Tahu Hera; Broman, Patrick (October 2016). "From colonial categories to local culture: Evolving state practices of ethnic enumeration in Oceania, 1965–2014". Ethnicities (ඉංග්‍රීසි බසින්). 16 (5): 689–711. doi:10.1177/1468796815603755. hdl:10289/11158. ISSN 1468-7968. S2CID 147393852.
196. මෙම ලිපිය තුළ, පොදු වසම තුළ පවතින මෙම ප්‍රභවයේ පෙළ ඇතුළත්වෙයි: "Background Notes: Kiribati, May 1996". U.S. State Department. 1996. සම්ප්‍රවේශය 6 February 2018.
197. "Kiribati – English Glossary for the Communication and Culture Handbook". Te taetae ni Kiribati—The language of Kiribati. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
198. Stearns 1973.
199. "Religious freedom in Kiribati". සම්ප්‍රවේශය 10 August 2022.
200. "Kiribati: The remote island nation faces a triple threat to health". ReliefWeb. 16 May 2023.
201. "Kiribati Life Expectancy 1950-2021".
202. "Kiribati: 2011 Article IV Consultation-Staff Report, Informational Annexes, Debt Sustainability Analysis, Public Information Notice on the Executive Board Discussion, and Statement by the Executive Director for Kiribati". International Monetary Fund Country Report No. 11/113. 24 May 2011. සම්ප්‍රවේශය 4 October 2011.
203. "Kiribati—TB Country Profile" (PDF). World Health Organization. 13 July 2010 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
204. "Human Development Report 2009 – Kiribati". Hdrstats.undp.org. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
205. "Public Health: Physicians per 100,000 people". Earthtrends.wri.org. 11 June 2011 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
206. Meetai, Airam (19 July 2007). "Cuban doctors reduce Kiribati infant mortality rate by 80 percent". Rnzi.com. සම්ප්‍රවේශය 14 May 2010.
207. Thomas 2003, පිටු අංක: 8–9.
208. "Fresh water supply". Climate Change. Republic of Kiribati. 30 September 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
209. "Human Rights Measurement Initiative – The first global initiative to track the human rights performance of countries". humanrightsmeasurement.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-18.
210. "Kiribati - HRMI Rights Tracker". rightstracker.org. සම්ප්‍රවේශය 2022-03-18.
211. "Education in Kiribati". Commonwealth of Nations. 31 May 2022. සම්ප්‍රවේශය 31 May 2022.
212. "I-Kiribati students perform well in Cuba". Pacific Islands Broadcasting Association. HighBeam Research. 24 December 2007. 1 May 2013 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
213. "English Language Trainer (of Trainers/ Teachers)" (PDF). Volunteer Service Abroad (Te Tūao Tāwāhi). 12 March 2018. pp. 6–7. 6 July 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
214. Majumder, Prabir; Tearo, Teweiariki (August 2014). "Research into the Financing of Technical and Vocational Education and Training (TVET) in the Pacific" (PDF). Kiribati Country Report. Australian Department of Foreign Affairs and Trade. සම්ප්‍රවේශය 20 August 2021.
215. "Music from Kiribati". Encarta. 29 August 2009 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්‍රවේශය 29 September 2005.
216. Stevenson 1896.
217. Whincup & Whincup 2001.
218. Lopresti, Mike (19 August 2004). "Small step at Olympics is giant leap for tiny island nation". USA Today. සම්ප්‍රවේශය 30 June 2014.
219. Johnston, Neil (30 July 2014). "Glasgow 2014: David Katoatau claims first ever Kiribati medal". BBC Sport. සම්ප්‍රවේශය 30 July 2014.
220. Djazmi, Mani (20 April 2012). "The hardest job in football?". BBC Sport. සම්ප්‍රවේශය 30 June 2014.
221. "Betio Soccer Field". Mapcarta. සම්ප්‍රවේශය 23 July 2020.
222. Eliot, Edward Carlyon (1938). Broken Atoms. London: G. Bles. OCLC 2721201.
223. Guiart, Jean (August 2, 2002). "Oceanic Literature". Encyclopedia Britannica. සම්ප්‍රවේශය May 6, 2024.
224. Grimble 1989.
225. Smith, John (2011). An Island in the Autumn (ඉංග්‍රීසි බසින්). Librario. ISBN 978-1-906775-26-1.
226. Troost 2004.
227. Favier, Olivier (7 October 2018). "Les Kiribati: Portrait d'un monde en sursis" (ප්‍රංශ බසින්).

ඕෂනියාවේ ස්වෛරී රාජ්‍යයන් සහ පරායත්ත භූමි ප්‍රදේශ ලැයිස්තුව