පේරු, නිල වශයෙන් පේරු ජනරජය, යනු දකුණු ඇමරිකාවේ බටහිර දෙසින් පිහිටි රටකි. එය උතුරින් ඉක්වදෝරය සහ කොලොම්බියාව, නැගෙනහිරින් බ්රසීලය, ගිනිකොන දෙසින් බොලිවියාව, දකුණින් චිලී සහ දකුණින් සහ බටහිරින් පැසිෆික් සාගරයෙන් මායිම් වේ. පේරු යනු මහා විවිධත්වයෙන් යුත් රටක් වන අතර, බටහිරින් පැසිෆික් වෙරළබඩ කලාපයේ ශුෂ්ක තැනිතලා සිට, රටේ උතුරේ සිට ගිනිකොන දක්වා විහිදෙන ඇන්ඩීස් කඳු මුදුන් දක්වා, ඇමසන් ගඟ සමඟ නැගෙනහිරින් නිවර්තන ඇමසන් ද්රෝණියේ වැසි වනාන්තර දක්වා වාසස්ථාන විහිදේ. පේරු හි ජනගහනය මිලියන 32 ඉක්මවන අතර, එහි අගනුවර සහ විශාලතම නගරය ලීමා වේ. වර්ග කිලෝමීටර 1,285,216 සහිත පේරු යනු ලෝකයේ 19 වන විශාලතම රට වන අතර දකුණු ඇමරිකාවේ තුන්වන විශාලතම රට වේ.
පේරු ජනරජය | |
|---|---|
ධජය Coat of arms | |
| උද්යෝග පාඨය: "Firme y feliz por la unión" (ස්පාඤ්ඤ) "සංගමය වෙනුවෙන් ස්ථිර සහ සතුටුයි" | |
| ජාතික ගීය: "Himno Nacional del Perú" (ස්පාඤ්ඤ) "පේරු ජාතික ගීය" March: "Marcha de Banderas" (ස්පාඤ්ඤ) "March of Flags" | |
| ජාතික මුද්රාව Gran Sello del Estado (ස්පාඤ්ඤ) රාජ්යයේ මහා මුද්රාව | |
පේරු (dark green) හි පිහිටීම | |
| අගනුවර සහ විශාලතම නගරය | ලීමා 12°2.6′S 77°1.7′W / 12.0433°S 77.0283°W |
| නිල භාෂා(ව) | ස්පාඤ්ඤ |
| සම-නිල භාෂා |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2017) |
|
| ආගම (2017) |
|
| ජාති නාම(ය) | පේරු ජාතිකයන් |
| රජය | ඒකීය අර්ධ ජනාධිපති ජනරජය |
• ජනාධිපති | ඩිනා බොලුආර්ටේ |
• උප ජනාධිපති | පුරප්පාඩුයි |
• අගමැති | එඩ්වාඩෝ අරානා යිසා |
• කොංග්රස් සභාපති | එඩ්වාඩෝ සල්හුවානා |
| ව්යවස්ථාදායකය | ජනරජයේ සම්මේලනය |
| ස්වාධීනත්වය ස්පාඤ්ඤයෙන් | |
• ප්රකාශ කරන ලද්දේ | 1821 ජූලි 28 |
• ඒකාබද්ධ කරන ලද්දේ | 1824 දෙසැම්බර් 9 |
• හඳුනා ගන්නා ලද්දේ | 1879 අගෝස්තු 14 |
| වර්ග ප්රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 1,285,216 km2 (496,225 sq mi) (19 වෙනි) |
• ජලය (%) | 0.41 |
| ජනගහණය | |
• 2023 ඇස්තමේන්තුව | 34,352,720 (43 වෙනි) |
• ජන ඝණත්වය | 23/km2 (59.6/sq mi) (197 වෙනි) |
| දදේනි (ක්රශසා) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් බිලියන 643.05 (47 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 18,689 (99 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් බිලියන 303.3 (47 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 8,814 (86 වෙනි) |
| ගිනි (2022) | 40.2 මධ්යම |
| මාසද (2023) | 0.794 ඉහළ · 79 වෙනි |
| ව්යවහාර මුදල | පේරු සොල් (PEN) |
| වේලා කලාපය | UTC−05:00 (PET) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | දකුණ |
| ඇමතුම් කේතය | +51 |
| ISO 3166 code | PE |
| අන්තර්ජාල TLD | .pe |
පුරාණ හා මධ්යතන යුගයන්හිදී පේරු භූමිය සංස්කෘතීන් කිහිපයකට නිවහන වූ අතර, ඕනෑම රටක ශිෂ්ටාචාරයේ දීර්ඝතම ඉතිහාසයක් ඇති එකක් ඇති අතර, එහි උරුමය ක්රි.පූ. 10 වන සහස්රයේ කැරල්–සුපේ ශිෂ්ටාචාරය දක්වා දිව යයි, එය ඇමරිකාවේ පැරණිතම ශිෂ්ටාචාරය වන අතර ශිෂ්ටාචාරයේ තොටිල්ලක් ලෙස සැලකේ. කැපී පෙනෙන අනුප්රාප්තික සංස්කෘතීන් සහ ශිෂ්ටාචාර අතරට නස්කා සංස්කෘතිය, වාරි සහ තිවානාකු අධිරාජ්යයන්, කුස්කෝ රාජධානිය සහ පූර්ව-කොලොම්බියානු ඇමරිකාවේ විශාලතම දන්නා රාජ්යය වන ඉන්කා අධිරාජ්යය ඇතුළත් වේ. ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්යය 16 වන සියවසේදී කලාපය යටත් කරගත් අතර පස්වන චාල්ස් පේරු රාජධානියේ නිල නාමය සහිත උපරාජයක් ස්ථාපිත කළ අතර එය එහි දකුණු ඇමරිකානු භූමි ප්රදේශ බොහොමයක් ආවරණය කළේය, එහි අගනුවර ලීමා හි විය. 1551 දී ලීමා හි සැන් මාකෝස් ජාතික විශ්ව විද්යාලය නිල වශයෙන් පිහිටුවීමත් සමඟ ඇමරිකාවේ උසස් අධ්යාපනය ආරම්භ විය.
පේරු රාජ්යය 1821 දී ස්පාඤ්ඤයෙන් නිල වශයෙන් නිදහස ප්රකාශයට පත් කළ අතර, බර්නාඩෝ ඕ'හිගින්ස්, ජෝස් ද සැන් මාටින් සහ සයිමන් බොලිවර්ගේ හමුදා ව්යාපාරවලින් මෙන්ම අයකුචෝ හි තීරණාත්මක සටනින් පසුව, එය 1824 දී එහි නිදහස සම්පූර්ණ කළේය. ඊළඟ වසරවලදී, පැසිෆික් යුද්ධයෙන් (1879–1884) අවසන් වූ ගුවානෝ සූරාකෑම හේතුවෙන් සාපේක්ෂ ආර්ථික හා දේශපාලන ස්ථාවරත්වයක් ඇති වන තෙක් රට මුලින්ම දේශපාලන අස්ථාවරත්වයෙන් පීඩා වින්දා. 20 වන සියවස පුරාම, පේරු රාජ්යය සහ ගරිල්ලා කණ්ඩායම් අතර අභ්යන්තර ගැටුම ඇතුළුව, ආර්ථික වර්ධනයේ කාල පරිච්ඡේද සමඟ සම්බන්ධ වූ දේශපාලන හා සමාජ අස්ථාවරත්වය සමඟ පොරබදමින් සිටියේය. 1990 ගණන්වල ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි සහ ව්ලැඩිමිරෝ මොන්ටෙසිනෝස්ගේ ඒකාධිපති පාලනය යටතේ පේරු නව ලිබරල් ආර්ථික විද්යාව දෙසට යොමු කිරීමට ප්ලෑන් වර්ඩ් සමත් වූ අතර, ෆුජිමෝරිවාදය පිළිබඳ හිටපු දේශපාලන දෘෂ්ටිවාදය අද දක්වාම පවතින රටේ පාලනය කෙරෙහි කල් පවතින සලකුණක් ඉතිරි කළේය. 2000 දශකය ආර්ථික ව්යාප්තිය සහ දරිද්රතාවය අඩු කිරීම සනිටුහන් කළ නමුත්, ඊළඟ දශකය තුළ දිගුකාලීන සමාජ දේශපාලනික දුර්වලතා හෙළිදරව් වූ අතර, එය කොංග්රසය සහ COVID-19 වසංගතය විසින් ඇති කරන ලද දේශපාලන අර්බුදයක් මගින් උග්ර කරන ලද අතර එය 2022 දී ආරම්භ වන නොසන්සුන්තා කාල පරිච්ඡේදයට හේතු විය.
පේරු ස්වෛරී රාජ්යය කලාප 25 කට බෙදා ඇති නියෝජිත ප්රජාතන්ත්රවාදී ජනරජයකි. එහි ප්රධාන ආර්ථික ක්රියාකාරකම් අතර පතල් කැණීම, නිෂ්පාදනය, කෘෂිකර්මාන්තය සහ ධීවර කර්මාන්තය මෙන්ම විදුලි සංදේශ සහ ජෛව තාක්ෂණය වැනි අනෙකුත් වර්ධනය වන අංශ ඇතුළත් වේ. ලතින් ඇමරිකාවේ පැසිෆික් වෙරළ තීරයේ රටවල දේශපාලන හා ආර්ථික කණ්ඩායම්කරණයක් වන පැසිෆික් පූමාස් හි කොටසක් මෙම රට වේ. ධනාත්මක වර්ධනය, ස්ථාවර සාර්ව ආර්ථික පදනම්, වැඩිදියුණු කළ පාලනය සහ ගෝලීය ඒකාබද්ධතාවයට විවෘතභාවය යන පොදු ප්රවණතා බෙදා ගන්නා රටවල් සමූහයකි. සමාජ නිදහස අතින් පේරු රාජ්යය ඉහළ ස්ථානයක සිටී; එය ආසියා-පැසිෆික් ආර්ථික සහයෝගීතාව, පැසිෆික් සන්ධානය, ට්රාන්ස්-පැසිෆික් හවුල්කාරිත්වය සඳහා වූ විස්තීර්ණ සහ ප්රගතිශීලී ගිවිසුම සහ ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ ක්රියාකාරී සාමාජිකයෙකි; සහ මධ්යම බලවතෙකු ලෙස සැලකේ.
පේරු හි ජනගහනයට මෙස්ටිසෝස්, ඇමරින්ඩියන්, යුරෝපීයයන්, අප්රිකානුවන් සහ ආසියානුවන් ඇතුළත් වේ. පේරු ජාතිකයන්ගෙන් සැලකිය යුතු සංඛ්යාවක් ක්වෙචුවාන් භාෂා, අයිමාරා හෝ වෙනත් ස්වදේශීය භාෂා කතා කළද, ප්රධාන කථන භාෂාව ස්පාඤ්ඤ වේ. සංස්කෘතික සම්ප්රදායන්ගේ මෙම මිශ්රණය කලාව, ආහාර, සාහිත්යය සහ සංගීතය වැනි ක්ෂේත්රවල ප්රකාශනවල පුළුල් විවිධත්වයක් ඇති කිරීමට හේතු වී තිබේ. පේරු මෑතකදී එහි සජීවී ආහාර විද්යාව සඳහා ජාත්යන්තර පිළිගැනීමක් ලබා ඇති අතර, ස්වදේශික, ස්පාඤ්ඤ, අප්රිකානු සහ ආසියානු බලපෑම් මිශ්ර කරයි. ලීමා දැන් ගෝලීය සූපශාස්ත්ර අගනුවරක් ලෙස සැලකේ, සෙන්ට්රල් සහ මයිඩෝ වැනි සම්මානලාභී අවන්හල්වල නිවහන වේ.
නිරුක්තිය
16 වන සියවසේ මුල් භාගයේ පැනමා නගරයේ සැන් මිගෙල් බොක්ක අසල ජීවත් වූ ප්රාදේශීය පාලකයෙකුගේ නමක් වන බිරුගෙන් රටේ නම ව්යුත්පන්න විය හැකිය. 1522 දී පැමිණි ස්පාඤ්ඤ ආක්රමණිකයන් විශ්වාස කළේ මෙය නව ලෝකයේ දකුණු කෙළවරේ කොටස බවයි. ෆ්රැන්සිස්කෝ පිසාරෝ තවත් දකුණට ප්රදේශ ආක්රමණය කළ විට, ඔවුන් බිරු හෝ පේරු ලෙස නම් කරන ලදී.
ඉන්කා කුමරියකගේ සහ ජයග්රාහකයෙකුගේ පුතෙකු වන සමකාලීන ලේඛක ඉන්කා ගාර්සිලාසෝ ඩි ලා වේගා විසින් විකල්ප ඉතිහාසයක් සපයනු ලැබේ. බිරු යන නම පොදු ඇමරින්ඩියන් ජාතිකයෙකුගේ බවත්, ආණ්ඩුකාර පේද්රෝ ඇරියස් ඩාවිලා සඳහා ගවේෂණ මෙහෙයුමක යෙදී සිටි නැවක කාර්ය මණ්ඩලය විසින් ඔහුට හමු වූ බවත්, පොදු භාෂාවක් නොමැතිකම හේතුවෙන් තවත් වරදවා වටහාගැනීම් පිළිබඳ අවස්ථා විස්තර කළ බවත් ඔහු පැවසීය.
ස්පාඤ්ඤ කිරුළ මෙම නමට 1529 කැපිටුලසියන් ඩි ටොලෙඩෝ සමඟ නීතිමය තත්ත්වය ලබා දුන් අතර, එය අලුතින් හමු වූ ඉන්කා අධිරාජ්යය පේරු පළාත ලෙස නම් කළේය. 1561 දී, කැරලිකාර ලෝප් ඩි අගුවර් තමා ස්වාධීන පේරු රාජ්යයේ "කුමාරයා" ලෙස ප්රකාශ කළ අතර, ඔහු අත්අඩංගුවට ගෙන මරණ දඬුවම නියම කිරීමෙන් එය කෙටි විය. ස්පාඤ්ඤ පාලනය යටතේ, රට පේරු උපරාජ පදවිය යන නිකාය සම්මත කරගත් අතර, එය නිදහසේ සිට 1979 දක්වා පේරු ජනරජය බවට පත් වූ අතර, එය එහි වර්තමාන නම පේරු ජනරජය ලෙස භාවිතා කරන ලදී.
ඉතිහාසය
ප්රාග්-ඉතිහාසය සහ පූර්ව-කොලොම්බියානු පේරු
පේරු භූමියේ මානව පැවැත්ම පිළිබඳ පැරණිතම සාක්ෂි ආසන්න වශයෙන් ක්රි.පූ. 12,500 දී හුවාකා ප්රීටා ජනාවාසයේ දී කාල නිර්ණය කර ඇත. ඇන්ඩියන් සමාජ කෘෂිකර්මාන්තය මත පදනම් වූ අතර, වාරිමාර්ග සහ ටෙරස් වැනි ශිල්පීය ක්රම භාවිතා කරන ලදී; ඔටුවන් පාලනය සහ මසුන් ඇල්ලීම ද වැදගත් විය. මෙම සමාජවලට වෙළඳපොළ හෝ මුදල් පිළිබඳ අදහසක් නොතිබූ බැවින් සංවිධානය අන්යෝන්යභාවය සහ නැවත බෙදා හැරීම මත රඳා පැවතුනි. පේරු හි පැරණිතම සංකීර්ණ සමාජය වන කැරල්-සුපේ ශිෂ්ටාචාරය, ක්රි.පූ. 3,000 සහ 1,800 අතර පැසිෆික් සාගරයේ වෙරළ තීරයේ සමෘද්ධිමත් විය. මෙම මුල් වර්ධනයන් අනුගමනය කළේ පේරු පුරා වෙරළබඩ සහ ඇන්ඩියන් ප්රදේශ වටා බොහෝ දුරට වර්ධනය වූ පුරාවිද්යාත්මක සංස්කෘතීන් විසිනි. වර්තමානයේ පේරු හි පැසිෆික් වෙරළ තීරය දිගේ ක්රි.පූ. 1000 සිට 200 දක්වා සමෘද්ධිමත් වූ කුපිස්නික් සංස්කෘතිය, මුල් පූර්ව-ඉන්කා සංස්කෘතියට උදාහරණයකි.
ක්රි.පූ. 1500 සිට 300 දක්වා වර්ධනය වූ චාවින් සංස්කෘතිය දේශපාලනික සංසිද්ධියකට වඩා ආගමික එකක් විය හැකි අතර, ඔවුන්ගේ ආගමික මධ්යස්ථානය චාවින් ඩි හුවාන්ටාර් හි විය. ක්රි.ව. 1 වන සියවස ආරම්භයේදී චාවින් සංස්කෘතියේ පරිහානියෙන් පසු, ඊළඟ වසර දහස තුළ වෙරළ තීරයේ සහ උස්බිම් දෙකෙහිම දේශීයකරණය වූ සහ විශේෂිත සංස්කෘතීන් මාලාවක් නැඟී වැටුණි. වෙරළ තීරයේ, මේවාට පැරකාස්, නස්කා, වාරි සහ වඩාත් කැපී පෙනෙන චිමු සහ මොචේ ශිෂ්ටාචාර ඇතුළත් විය.
ක්රි.ව. පළමු සහස්රයේ ඔවුන්ගේ උච්චතම අවස්ථාවට ළඟා වූ මෝචේ, ඔවුන්ගේ ශුෂ්ක භූමි ප්රදේශය සාරවත් කළ වාරිමාර්ග පද්ධතිය, ඔවුන්ගේ සංකීර්ණ සෙරමික් මැටි භාණ්ඩ, ඔවුන්ගේ උස් ගොඩනැගිලි සහ දක්ෂ ලෝහ වැඩ සඳහා ප්රසිද්ධ විය. චිමු යනු පූර්ව-ඉන්කා ශිෂ්ටාචාරයේ මහා නගර තනන්නන් ය; උතුරු පේරු වෙරළ තීරයේ විසිරී ඇති බිත්ති සහිත නගරවල ලිහිල් සම්මේලනයක් ලෙස, චිමු 1140 සිට 1450 දක්වා පමණ සමෘද්ධිමත් විය. ඔවුන්ගේ අගනුවර නූතන ටෘජිලෝ නගරයෙන් පිටත චුන් චෑන් හි විය. උස්බිම් වල, පේරු සහ බොලිවියාව යන දෙරටේම ටිටිකාකා විල අසල ටියාහුවානාකෝ සංස්කෘතිය සහ වර්තමාන අයකුචෝ නගරය අසල වාරි සංස්කෘතිය යන දෙකම ක්රි.ව. 500 සහ 1000 අතර විශාල නාගරික ජනාවාස සහ පුළුල් පරාසයක රාජ්ය පද්ධති වර්ධනය කළේය.
15 වන සියවසේදී, ඉන්කාවරු බලවත් රාජ්යයක් ලෙස මතු වූ අතර, එය සියවසක කාලයක් තුළ, කුස්කෝ හි අගනුවර සමඟ පූර්ව-කොලොම්බියානු ඇමරිකාවේ විශාලතම අධිරාජ්යය පිහිටුවා ගත්හ. කුස්කෝහි ඉන්කාවරු මුලින් නියෝජනය කළේ කුඩා හා සාපේක්ෂව සුළු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් වලින් එකක් වන ක්වෙචුවාවරුන් ය. ක්රමයෙන්, දහතුන්වන සියවස තරම් මුල් භාගයේදී, ඔවුන් තම අසල්වැසියන් ව්යාප්ත කර ඇතුළත් කිරීමට පටන් ගත්හ. පහළොස්වන සියවසේ මැද භාගයේදී පමණ, විශේෂයෙන් පචකුටි අධිරාජ්යයාගේ පාලනය යටතේ, යටත් කර ගැනීමේ වේගය වේගවත් වීමට පටන් ගන්නා තෙක් ඉන්කා ව්යාප්තිය මන්දගාමී විය. ඔහුගේ සහ ඔහුගේ පුත් ටෝපා ඉන්කා යුපන්කිගේ පාලනය යටතේ, ඉන්කාවරු ඇන්ඩියන් කලාපයේ වැඩි කොටසක් පාලනය කිරීමට පැමිණි අතර, ඔවුන්ගේ පාලනය යටතේ ජනගහනය මිලියන 9 සිට 16 දක්වා විය. පචකුටි තම දුරස්ථ අධිරාජ්යය පාලනය කිරීම සඳහා පුළුල් නීති සංග්රහයක් ද ප්රකාශයට පත් කළ අතර, විශිෂ්ට ලෙස නැවත ගොඩනඟන ලද කුස්කෝවෙන් පාලනය කළ සූර්යයාගේ දෙවියන් ලෙස ඔහුගේ පරම ලෞකික සහ අධ්යාත්මික අධිකාරිය තහවුරු කළේය.
1438 සිට 1533 දක්වා, ඉන්කාවරු, දකුණු කොලොම්බියාවේ සිට උතුරු චිලී දක්වා, බටහිරින් පැසිෆික් සාගරය සහ නැගෙනහිරින් ඇමසන් වැසි වනාන්තරය අතර, ඇන්ඩියන් කඳු වැටි කේන්ද්ර කරගත් බටහිර දකුණු ඇමරිකාවේ විශාල කොටසක් ඒකාබද්ධ කිරීම සඳහා, යටත් කර ගැනීමේ සිට සාමකාමී උකහා ගැනීම දක්වා විවිධ ක්රම භාවිතා කළහ. අධිරාජ්යයේ නිල භාෂාව ක්වෙචුවා විය, නමුත් සිය ගණනක් දේශීය භාෂා සහ උපභාෂා කතා කරන ලදී. ඉන්කාවරු ඔවුන්ගේ අධිරාජ්යය ටවන්ටින්සුයු ලෙස හැඳින්වූ අතර එය "ප්රදේශ හතර" හෝ "එක්සත් පළාත් හතර" ලෙස පරිවර්තනය කළ හැකිය. අධිරාජ්යය තුළ බොහෝ ප්රාදේශීය නමස්කාර ක්රම පැවතුන අතර, ඒවායින් බොහොමයක් ප්රාදේශීය පූජනීය හුවාකාස් සම්බන්ධ වූ නමුත්, ඉන්කා නායකත්වය සූර්ය දෙවියා වන ඉන්ටි වන්දනාමාන කිරීම දිරිමත් කළ අතර පචමාමා වැනි අනෙකුත් නිකායන්ට වඩා එහි ස්වෛරීභාවය පනවා ගත්තේය. ඉන්කාවරු ඔවුන්ගේ රජු වන සාපා ඉන්කා "සූර්යයාගේ දරුවා" ලෙස සැලකූහ.
ජයග්රහණය සහ යටත් විජිත සමය
අවසාන සාපා ඉන්කා වන අටහුල්පා (හෝ අටහුල්පා) අධිරාජ්යයා බවට පත් වූයේ ඔහුගේ වැඩිමහල් අර්ධ සහෝදරයා වන හුවාස්කාර් ඔවුන්ගේ පියා වන ඉන්කා හුවායිනා කැපැක්ගේ මරණයෙන් ඇති වූ සිවිල් යුද්ධයකදී පරාජය කර මරා දැමීමෙනි. 1532 දෙසැම්බරයේදී, ෆ්රැන්සිස්කෝ පිසාරෝ විසින් මෙහෙයවන ලද (චන්කාස්, හුවාන්කාස්, කනාරිස් සහ චචපොයාස් විසින් ඉන්දියානු සහායකයින් ලෙස සහාය දක්වන ලද) ජයග්රාහී පක්ෂයක් කැජමාර්කා සටනේදී ඉන්කා අධිරාජ්යයා අටහුල්පා පරාජය කර අල්ලා ගත්හ. වසර ගණනාවක මූලික ගවේෂණ සහ හමුදා ගැටුම් වලින් පසුව, එය දශක ගණනාවක් සටන් කිරීමට සිදු වූ දිගු මෙහෙයුමක පළමු පියවර වූ නමුත් ස්පාඤ්ඤ ජයග්රහණයෙන් සහ පේරු හි උපරාජිකත්වය ලෙස හැඳින්වෙන ප්රදේශය යටත් විජිතකරණයෙන් අවසන් වූ අතර එහි අගනුවර ලීමා වන අතර එය එවකට "ලා සියුඩාඩ් ඩි ලොස් රෙයිස්" (රජවරුන්ගේ නගරය) ලෙස හැඳින්විණි. පේරු රාජ්යය අත්පත් කර ගැනීම, උපරාජයාණන්ගේ පාලන සමය පුරා භ්රමණ ව්යාපාරවලට මෙන්ම ඇමසන් ද්රෝණිය දෙසට ගවේෂණවලට ද හේතු විය. ඇමරින්දියානු ප්රතිරෝධය මැඩපැවැත්වීම සඳහා ස්පාඤ්ඤ උත්සාහයන් සිදු වූ විට මෙන්. 1572 දී ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විල්කබම්බා හි නව-ඉන්කා රාජ්යය විනාශ කළ විට අවසාන ඉන්කා ප්රතිරෝධය මර්දනය කරන ලදී.
ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් හඳුන්වා දුන් වසංගත රෝග මෙන්ම සූරාකෑම සහ සමාජ-ආර්ථික වෙනස්කම් හේතුවෙන් ආදිවාසී ජනගහනය නාටකාකාර ලෙස බිඳ වැටුණි. වයිස්රෝයි ෆ්රැන්සිස්කෝ ඩි ටොලිඩෝ 1570 ගණන්වල රන් හා රිදී කැණීම එහි ප්රධාන ආර්ථික ක්රියාකාරකම ලෙස සහ ඇමරින්දියානු බලහත්කාර ශ්රමය එහි ප්රාථමික ශ්රම බලකාය ලෙස ප්රතිසංවිධානය කළේය. පොටෝසි (වර්තමාන බොලිවියාව) සහ හුවාන්කාවෙලිකා හි මහා රිදී සහ රන් ලෝඩ් සොයා ගැනීමත් සමඟ, උපරාජ රාජ්යය ඛනිජ සම්පත් සපයන වැදගත් සැපයුම්කරුවෙකු ලෙස සමෘද්ධිමත් විය. පේරු බුලියන් ස්පාඤ්ඤ කිරීටයට ආදායමක් ලබා දුන් අතර යුරෝපය සහ පිලිපීනය දක්වා විහිදුණු සංකීර්ණ වෙළඳ ජාලයකට ඉන්ධන සැපයීය. ලතින් ඇමරිකාව සහ ආසියාව අතර වාණිජ හා ජනගහන හුවමාරු ඇකපුල්කෝ හරහා ගමන් කරන මැනිලා ගැලියන් හරහා සිදු වූ අතර, ඇමරිකාවේ වෙළඳ මාර්ගයේ දුරස්ථම අන්තය ලෙස පේරු හි කැලාඕ තිබුණි. මේ සම්බන්ධයෙන්, පැනමාවේ ආණ්ඩුකාර දොන් සෙබස්තියන් හර්ටාඩෝ ද කෝර්කුවේරා ද පේරු සොල්දාදුවන් සහ ජනපදිකයන් යොදවා පිලිපීනයේ සැම්බෝන්ගා නගරය පදිංචි කිරීම සඳහා වගකිව යුතු විය. ශ්රම බලකාය පුළුල් කිරීම සඳහා අප්රිකානු වහලුන් ශ්රම ජනගහනයට එකතු කරන ලදී. යටත් විජිත පරිපාලන උපකරණයක් සහ නිලධාරිවාදයේ ව්යාප්තිය ආර්ථික ප්රතිසංවිධානයට සමාන්තර විය.
ජයග්රහණයත් සමඟ දකුණු ඇමරිකාවේ ක්රිස්තියානි ධර්මය පැතිරීම ආරම්භ විය; බොහෝ මිනිසුන් බලහත්කාරයෙන් කතෝලික ආගමට හරවා ගන්නා ලද අතර, ස්පාඤ්ඤ පූජකවරු පසුව ඉංග්රීසි යටත් විජිතවල පියුරිටන් දේවතාවන් මෙන් විශ්වාස කළේ ස්වදේශික ජනතාව "යක්ෂයා විසින් දූෂිත කර ඇති බවත්, ඔවුන් හරහා ඔවුන්ගේ අත්තිවාරම් අවුල් කිරීමට" කටයුතු කළ බවත්ය. ජනගහනය පරිවර්තනය කිරීමට පරම්පරාවක් ගත විය. ඔවුන් සෑම නගරයකම පල්ලි ඉදි කළ අතර කුස්කෝ නගරයේ කොරිකන්චා වැනි ඉන්කා දේවාල කිහිපයක් පල්ලි වලින් ප්රතිස්ථාපනය කළහ. අලුතින් පරිවර්තනය වූ කතෝලිකයන් වෙනත් ආගම් හෝ විශ්වාසයන් වෙත යොමු නොවන බව සහතික කිරීම සඳහා වධහිංසා පැමිණවීම සහ ආරාම පාසල් භාවිතා කරමින්, විශේෂයෙන් ඉන්කා වංශවත් සහ ඉහළ පන්තියේ ගැහැණු ළමයින්ට අධ්යාපනය ලබා දීම, "[කන්යා සොහොයුරියක් වීමට] ප්රකාශ කිරීමට හෝ ආරාමයෙන් ඉවත් වී පේරු හි ඔවුන්ගේ පියවරුන් ගොඩනඟා ගැනීමට සැලසුම් කළ ක්රිස්තියානි සමාජයේ ('estado') භූමිකාව භාර ගැනීමට ප්රමාණවත් වයසට යන තුරු" පල්ලිය ඉන්ක්විසිෂන් භාවිතා කළේය. පේරු කතෝලික ධර්මය බොහෝ ලතින් ඇමරිකානු රටවල දක්නට ලැබෙන සමමුහුර්තකරණය අනුගමනය කරන අතර, එහි ආගමික ස්වදේශික චාරිත්ර වාරිත්ර ක්රිස්තියානි සැමරුම් සමඟ ඒකාබද්ධ කර ඇත. මෙම උත්සාහයේදී, පල්ලිය ස්වදේශිකයන්ගේ සංස්කෘතිය තුළ වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කිරීමට පටන් ගත්තේය. ස්පාඤ්ඤ පදිංචිකරුවන්ගේ සංස්කෘතික කක්ෂයට ඔවුන්ව ඇද ගැනීම.
18 වන සියවස වන විට, රිදී නිෂ්පාදනය පහත වැටීම සහ ආර්ථික විවිධාංගීකරණය රාජකීය ආදායම බෙහෙවින් අඩු කළේය. ඊට ප්රතිචාර වශයෙන්, කිරීටය විසින් බදු වැඩි කරන ලද සහ උපරාජ පක්ෂය බෙදා වෙන් කරන ලද ආඥා මාලාවක් වන බෝර්බන් ප්රතිසංස්කරණ ක්රියාත්මක කරන ලදී. නව නීති මගින් දෙවන ටුපැක් අමරුගේ කැරැල්ල සහ අනෙකුත් කැරලි ඇති වූ අතර, ඒ සියල්ල මර්දනය කරන ලදී. මෙම සහ වෙනත් වෙනස්කම්වල ප්රතිඵලයක් ලෙස, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් සහ ඔවුන්ගේ ක්රියෝල් අනුප්රාප්තිකයින් භූමිය මත පාලනය ඒකාධිකාරී කිරීමට පැමිණි අතර, දැවැන්ත ස්වදේශික ජනගහනය අඩුවීම නිසා අතහැර දැමූ හොඳම ඉඩම් බොහොමයක් අල්ලා ගත්හ. කෙසේ වෙතත්, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් මෙරිඩියන් හරහා බ්රසීලය පෘතුගීසි ව්යාප්ත කිරීමට විරුද්ධ වූයේ නැත. ස්පාඤ්ඤය පෘතුගාලය පාලනය කළ අතරතුර ටෝර්ඩසිලාස් ගිවිසුම 1580 සහ 1640 අතර කාලය තුළ අර්ථ විරහිත විය. ස්පාඤ්ඤය සමඟ සන්නිවේදනය සහ වෙළඳාම ලිහිල් කිරීමේ අවශ්යතාවය උපරාජ පක්ෂය බෙදීමට සහ නව ග්රැනඩා සහ රියෝ ඩි හි නව උපරාජ පක්ෂයන් නිර්මාණය කිරීමට හේතු විය. පේරු හි උපරාජ පදවිය පිහිටුවන ලද භූමිවල වියදමින් ලා ප්ලාටා; මෙය උපරාජ අගනුවර ලෙස ලීමා හි බලය, ප්රමුඛත්වය සහ වැදගත්කම අඩු කළ අතර ලාභදායී ඇන්ඩියන් වෙළඳාම බුවනෝස් අයර්ස් සහ බොගෝටා වෙත මාරු කළ අතර පතල් හා රෙදිපිළි නිෂ්පාදනයේ බිඳවැටීම පේරු හි උපරාජ පදවියේ ප්රගතිශීලී ක්ෂය වීම වේගවත් කළේය.
අවසානයේදී, දහනව වන සියවස ආරම්භයේදී ජාතික නිදහස් ව්යාපාර මගින් අභියෝගයට ලක් වූ විට, ස්පාඤ්ඤ අධිරාජ්යයේ වැඩි කොටසක් මෙන්, උපරාජ පදවිය විසුරුවා හරින ලදී. මෙම ව්යාපාර, එක් අවස්ථාවක හෝ තවත් අවස්ථාවක පේරු හි උපරාජ පදවිය පිහිටුවා තිබූ භූමිවල දකුණු ඇමරිකාවේ නූතන රටවල් බහුතරයක් ගොඩනැගීමට හේතු විය. යටත් විජිතය සහ යටත් විජිතය ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් පේරු භූමිය යටත් කර ගැනීමට පෙර නොතිබූ සංස්කෘතීන් සහ ජනවාර්ගික මිශ්රණයක් ගෙන ආවේය. ඉන්කා සම්ප්රදායන් බොහොමයක් නැති වී හෝ තනුක කර තිබුණද, නව සිරිත් විරිත්, සම්ප්රදායන් සහ දැනුම එකතු කරන ලද අතර, පොහොසත් මිශ්ර පේරු සංස්කෘතියක් නිර්මාණය විය. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයින්ට එරෙහි වැදගත්ම ස්වදේශික කැරලි දෙකක් වූයේ 1742 දී ජුවාන් සැන්ටොස් අටහුල්පා සහ 1742 දී ටුපැක් අමරු II කැරැල්ලයි. 1780 දී කුස්කෝ අසල උස්බිම් වටා.
නිදහස
19 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී, බොහෝ දකුණු ඇමරිකානු ජාතීන් නිදහස් යුද්ධවලින් අතුගා දැමූ අතර, පේරු රාජ්යය රාජකීය බලකොටුවක් ලෙස පැවතුනි. ප්රභූ පැලැන්තිය විමුක්තිය සහ ස්පාඤ්ඤ රාජාණ්ඩුවට පක්ෂපාතීත්වය අතර දෝලනය වෙමින් සිටියදී, නිදහස ලබා ගත්තේ ජෝස් ද සැන් මාටින් සහ සයිමන් බොලිවර්ගේ හමුදා ව්යාපාර මගින් අත්පත් කර ගැනීමෙන් පසුව පමණි.
ආර්ථික අර්බුද, යුරෝපයේ ස්පාඤ්ඤයේ බලය අහිමි වීම, උතුරු ඇමරිකාවේ නිදහස් යුද්ධය සහ ස්වදේශික නැගිටීම් යන සියල්ලම දකුණු ඇමරිකාවේ ක්රියෝලෝ ජනගහනය අතර විමුක්ති අදහස් වර්ධනය කිරීමට හිතකර වාතාවරණයක් ඇති කිරීමට දායක විය. කෙසේ වෙතත්, පේරු හි ක්රියෝලෝ කතිපයාධිකාරය වරප්රසාද භුක්ති විඳි අතර ස්පාඤ්ඤ කිරීටයට පක්ෂපාතීව සිටියේය. විමුක්ති ව්යාපාරය ආරම්භ වූයේ ආර්ජන්ටිනාවේ වන අතර එහිදී ස්පාඤ්ඤ රජයේ යටත් විජිත කෙරෙහි ඇති අධිකාරිය අහිමි වීමේ ප්රතිඵලයක් ලෙස ස්වාධීන ජුන්ටා නිර්මාණය විය.
රියෝ ඩි ලා ප්ලාටා හි උප රාජකීයත්වයේ නිදහස සඳහා සටන් කිරීමෙන් පසු, ජෝස් ද සැන් මාටින් ඇන්ඩීස් හමුදාව නිර්මාණය කර දින 21 කින් ඇන්ඩීස් තරණය කළේය. චිලීයට පැමිණි පසු, ඔහු චිලී හමුදාවේ ජෙනරාල් බර්නාඩෝ ඕ'හිගින්ස් සමඟ එකතු වී 1818 දී චකබුකෝ සහ මයිපු සටන් වලදී රට නිදහස් කර ගත්තේය. 1820 සැප්තැම්බර් 7 වන දින, චිලී නාවික හමුදාවේ සේවය කළ ජෙනරාල් ජෝස් ද සැන් මාටින් සහ තෝමස් කොක්රේන්ගේ අණ යටතේ යුධ නැව් අටකින් යුත් බලඇණියක් පැරකාස් වරායට පැමිණියේය. ඔක්තෝබර් 26 වන දින වහාම ඔවුන් පිස්කෝ නගරය පාලනය කළහ. නොවැම්බර් 12 වන දින සැන් මාටින් හුවාචෝ හි පදිංචි වූ අතර, කොක්රේන් උතුරට යාත්රා කර ලීමා හි කැලාඕ වරාය අවහිර කරන අතරතුර ඔහු එහි තම මූලස්ථානය ස්ථාපිත කළේය. ඒ සමඟම උතුරේ, ග්රෙගෝරියෝ එස්කොබෙඩෝගේ අණ යටතේ කැරලිකාර හමුදා විසින් ගුවායාකිල් අල්ලා ගන්නා ලදී. පේරු දකුණු ඇමරිකාවේ ස්පාඤ්ඤ රජයේ බලකොටුව වූ බැවින්, පේරු නිදහස් කර ගැනීම සඳහා සැන් මාටින්ගේ උපාය මාර්ගය වූයේ රාජ්ය තාන්ත්රිකභාවය භාවිතා කිරීමයි. පේරුට නිදහස ලබා දෙන ලෙස වයිස්රෝයිගෙන් ඉල්ලා සිටීමට ඔහු ලීමා වෙත නියෝජිතයින් යැවීය, කෙසේ වෙතත්, සියලු සාකච්ඡා අසාර්ථක විය.
පේරුහි උපරාජයා වූ ජෝකින් ඩි ලා පැසුවේලා, සැන් මාර්ටින්ගේ තර්ජනයට ලක් වූ ආක්රමණයෙන් ලීමාව ආරක්ෂා කිරීම සඳහා පක්ෂපාතී හමුදාවේ ප්රධාන අණදෙන නිලධාරියා ලෙස ජෝසේ ඩි ලා සර්නා පත් කළේය. ජනවාරි 29 වන දින, ඩි ලා සර්නා ඩි ලා පස්වේලාට එරෙහිව කුමන්ත්රණයක් සංවිධානය කළ අතර, එය ස්පාඤ්ඤය විසින් පිළිගනු ලැබූ අතර ඔහු පේරුහි උපරාජයා ලෙස නම් කරන ලදී. මෙම අභ්යන්තර බල අරගලය විමුක්ති හමුදාවේ සාර්ථකත්වයට දායක විය. මිලිටරි ගැටුමක් වළක්වා ගැනීම සඳහා, සැන් මාර්ටින් අලුතින් පත් කරන ලද උපරාජයා වූ ජෝසේ ඩි ලා සර්නා හමුවී ව්යවස්ථාපිත රාජාණ්ඩුවක් නිර්මාණය කිරීමට යෝජනා කළ අතර, එම යෝජනාව ප්රතික්ෂේප කරන ලදී. ඩි ලා සර්නා නගරය අතහැර දැමූ අතර, 1821 ජූලි 12 වන දින, සැන් මාර්ටින් ලීමා අල්ලාගෙන 1821 ජූලි 28 වන දින පේරු නිදහස ප්රකාශයට පත් කළේය. ඔහු පළමු පේරු ධජය නිර්මාණය කළේය. ඉහළ පේරු (වර්තමාන බොලිවියාව) වසර තුනකට පසු සයිමන් බොලිවර්ගේ හමුදාව එය නිදහස් කරන තෙක් ස්පාඤ්ඤ බලකොටුවක් ලෙස පැවතුනි. ජෝසේ ඩි සැන් මාර්ටින් පේරුහි ආරක්ෂකයා ලෙස ප්රකාශයට පත් කරන ලදී. ලතින් ඇමරිකානු සම්මේලනයක් සඳහා වූ බොලිවේරියානු ව්යාපෘති අසාර්ථක වූ අතර බොලිවියාව සමඟ සන්ධානයක් තාවකාලික බව ඔප්පු වූ බැවින්, මෙම කාලය තුළ පේරු ජාතික අනන්යතාවය ගොඩනඟා ගන්නා ලදී.
සයිමන් බොලිවර් උතුරේ සිට තම ව්යාපාරය දියත් කළ අතර, 1821 දී කැරබෝබෝ සටන්වලදී සහ වසරකට පසුව පිචින්චා සටන්වලදී නිව් ග්රැනඩාවේ උපරාජ පක්ෂය නිදහස් කළේය. 1822 ජූලි මාසයේදී, බොලිවර් සහ සැන් මාටින් ගුවායාකිල් සමුළුවට රැස් වූහ. පළමු පාර්ලිමේන්තුව රැස් කිරීමෙන් පසු සැන් මාටින් දේශපාලනයෙන් විශ්රාම ගිය අතර, පේරු සම්පූර්ණයෙන්ම නිදහස් කිරීමේ වගකීම බොලිවර්ට පැවරුණි. අලුතින් ආරම්භ කරන ලද පේරු කොංග්රසය පේරුහි බොලිවර් ආඥාදායකයා ලෙස නම් කළ අතර, ඔහුට හමුදාව සංවිධානය කිරීමේ බලය ලබා දුන්නේය.
ඇන්ටෝනියෝ ජෝස් ද සුක්රේගේ සහාය ඇතිව, ඔවුන් 1824 අගෝස්තු 6 වන දින ජූනින් සටනේදී සහ එම වසරේම දෙසැම්බර් 9 වන දින තීරණාත්මක අයකුචෝ සටනේදී විශාල ස්පාඤ්ඤ හමුදාව පරාජය කරමින් පේරු සහ ඉහළ පේරුහි නිදහස තහවුරු කළහ. ඉහළ පේරු පසුව බොලිවියාව ලෙස ස්ථාපිත විය. ජනරජයේ මුල් වසරවලදී, හමුදා නායකයින් අතර බලය සඳහා ආවේණික අරගල දේශපාලන අස්ථාවරත්වයට හේතු විය.
19 වන සියවස
නිදහස ප්රකාශයට පත් කළ පසු, 1821 අගෝස්තු 3 වන දින ලබා දුන් නියෝගයකට අනුව, ආරක්ෂකයා යන මාතෘකාව යටතේ, පේරු හි නිදහස් දෙපාර්තමේන්තු වල හමුදා-දේශපාලන අණ භාර ගත්තේය. ආරක්ෂකයාගේ කෘති ජාතික පුස්තකාලය (දැනුම වෙනුවෙන්) නිර්මාණය කිරීමට, ජාතික ගීය අනුමත කිරීමට සහ මිටා අහෝසි කිරීමට (ආදිවාසීන් වෙනුවෙන්) දායක විය. 1821 දෙසැම්බර් 27 වන දින, සැන් මාටින් අමාත්යාංශ තුනක් නිර්මාණය කළේය: රාජ්ය හා විදේශ කටයුතු අමාත්යාංශය, ජුවාන් ගාර්ෂියා ඩෙල් රියෝට; යුද හා නාවික අමාත්යාංශය බර්නාඩෝ ඩි මොන්ටෙගුඩෝට; සහ මුදල් අමාත්යාංශය හිපොලිටෝ උනනුට.
1840 ගණන්වල සිට 1860 ගණන් දක්වා පේරු රාජ්යය රාමොන් කැස්ටිලාගේ ජනාධිපති ධුරය යටතේ ස්ථාවර කාලයක් භුක්ති වින්ද අතර, ගුවානෝ අපනයනවලින් ලැබුණු රාජ්ය ආදායම වැඩි විය. 1864 දී, ස්පාඤ්ඤ ගවේෂණයක් චින්චා දූපත් (ගුවානෝ නිෂ්පාදකයින්) අත්පත් කර ගත් අතර, පේරු අභ්යන්තර දේශපාලනය තුළ විශාල ප්රතිවිපාක ඇති කළ ජාත්යන්තර සිදුවීමක් මුදා හැරිය අතර, එය මරියානෝගේ රජය වන ජනාධිපති ජුවාන් ඇන්ටෝනියෝ පෙසෙට්ට එරෙහිව කුමන්ත්රණයකට තුඩු දුන්නේය. බොලිවියාව, චිලී සහ ඉක්වදෝරයේ සහාය ඇතිව පේරු, ස්පාඤ්ඤයට එරෙහිව යුද්ධ ප්රකාශයක් යැවීය. 1866 මැයි 2 වන දින කැලාඕ සටනින් පසු ස්පාඤ්ඤ නාවික හමුදාව පේරු රාජ්යයෙන් ඉවත් විය. ජොසේ බෝල්ටාගේ රජය යටිතල පහසුකම් කටයුතු (මධ්යම දුම්රිය මාර්ගය ඉදිකිරීම) සඳහා අතිවිශිෂ්ට දායකත්වයක් ලබා දුන්නද, අතිරික්ත රජයේ වියදම්වල පළමු සලකුණු දැනටමත් පෙනෙන්නට තිබුණි. 1870 ගණන් වන විට ගුවානෝ සම්පත් ක්ෂය වී ගොස් තිබූ අතර, රට දැඩි ලෙස ණයගැති වූ අතර, දේශපාලන ගැටුම් නැවතත් ඉහළ යමින් තිබුණි.
1859 වන විට, 1829 සිට රට සොලවා දැමූ නිරන්තර සිවිල් යුද්ධවලින් පේරු ජාතිකයන් 41,000 ක් පමණ මිය ගොස් තිබුණි. ගුවානෝ විකිණීමෙන් ලැබුණු මුදල් වලට ස්තූතිවන්ත වන්නට, පේරු දුම්රිය මාර්ග වැනි විවිධ පොදු කටයුතු සමඟ නවීකරණය වීමට පටන් ගත්තේය; සිවිල් සහ හමුදා නිලධාරිවාදය වර්ධනය විය; ආදිවාසී ජනතාව කප්පම් ගෙවීම නැවැත්වූ අතර වහලුන් ඔවුන්ගේ නිදහස ලබා ගත්හ; ජර්මානුවන්, ඔස්ට්රියානුවන්, අයර්ලන්ත ජාතිකයන් සහ ඉතාලියානුවන්ගේ සංක්රමණ ප්රතිපත්තිය ආරම්භ විය.
1879 අප්රේල් 5 වන දින චිලී පේරුට එරෙහිව යුද්ධ ප්රකාශ කරමින් පැසිෆික් යුද්ධය මුදා හැරියේය. කැසස් බෙලි යනු 1873 දී බොලිවියාව සමඟ අත්සන් කරන ලද ආරක්ෂක සන්ධානයේ ගිවිසුම මගින් පේරු රාජ්යය සම්මුතියකට පත් කළ බදු ගැටලුවක් සම්බන්ධයෙන් බොලිවියාව සහ චිලී අතර ගැටුමකි. කෙසේ වෙතත්, මෙම යුද්ධයට ගැඹුරු හේතුව දකුණු පේරු හි නයිට්රේට් සහ ගුවානෝ ප්රදේශ අත්පත් කර ගැනීමේ චිලීගේ අභිලාෂය බව පේරු ඉතිහාස ලේඛනය ඒකමතිකව පවසයි. යුද්ධයේ පළමු අදියරේදී, නාවික මෙහෙයුමේදී, පේරු නාවික හමුදාව 1879 ඔක්තෝබර් 8 වන දින දක්වා චිලී ප්රහාරය මැඩපැවැත්වීය. ඇන්ගමොස්හි නාවික සටන සිදු වූ දිනය එයයි. එහිදී චිලී නාවික හමුදාව කොක්රේන්, බ්ලැන්කෝ එන්කලාඩා, ලෝවා සහ කොවඩොන්ගා යන නැව් සමඟින් අද්මිරාල් ඒපී මිගෙල් ග්රෝ විසින් අණ දෙන ලද පේරු නාවික හමුදාවේ ප්රධාන නෞකාව වන මොනිටර් හුවාස්කාර් කොන් කරන ලදී. මිගෙල් ග්රෝ සටනේදී මිය ගිය අතර එතැන් සිට පේරු හි ශ්රේෂ්ඨතම වීරයා බවට පත්විය.
1879 දී පේරු පැසිෆික් යුද්ධයට අවතීර්ණ වූ අතර එය 1884 දක්වා පැවතුනි. බොලිවියාව චිලීයට එරෙහිව පේරු සමඟ සන්ධානයක් ඇති කළේය. චිලී රජය සමඟ සාකච්ඡා කිරීම සඳහා රාජ්ය තාන්ත්රික කණ්ඩායමක් යැවීමෙන් පේරු රජය ආරවුල සමථයකට පත් කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත් කමිටුව නිගමනය කළේ යුද්ධය නොවැළැක්විය හැකි බවයි. මෙම යුද්ධයට ගැඹුරු හේතුව දකුණු පේරු සහ බොලිවියාවේ නයිට්රේට් සහ ගුවානෝ ප්රදේශ අත්පත් කර ගැනීමේ චිලීගේ අභිලාෂය බව පේරු ඉතිහාස ලේඛනය ඒකමතිකව පවසයි.
වසර පහකට ආසන්න යුද්ධය අවසන් වූයේ අටකාමා ප්රදේශයේ ටරාපකා දෙපාර්තමේන්තුව සහ ටැක්නා සහ ඇරිකා යන පළාත් අහිමි වීමෙනි. ෆ්රැන්සිස්කෝ බොලොග්නේසි සහ මිගෙල් ග්රාව් යන දෙදෙනාම යුද්ධයේ කීර්තිමත් වීරයෝ වෙති. මුලින් චිලී ඇරිකා සහ ටක්නා නගර සඳහා වසර ගණනාවකට පසුව පැවැත්වීමට නියමිත ජනමත විචාරණයකට කැපවී, ඔවුන්ගේ ජාතික අනුබද්ධය ස්වයං නිර්ණය කිරීමට. කෙසේ වෙතත්, චිලී ගිවිසුම ක්රියාත්මක කිරීම ප්රතික්ෂේප කළ අතර, එම රටවල් දෙකටම ව්යවස්ථාපිත රාමුව තීරණය කිරීමට නොහැකි විය. පැසිෆික් යුද්ධය පේරු රාජ්යය මුහුණ දුන් ලේ වැගිරෙන යුද්ධයයි. පැසිෆික් යුද්ධයෙන් පසු, නැවත ගොඩනැගීමේ අසාමාන්ය උත්සාහයක් ආරම්භ විය. යුද්ධයේ හානියෙන් ගොඩ ඒම සඳහා රජය සමාජ හා ආර්ථික ප්රතිසංස්කරණ ගණනාවක් ආරම්භ කිරීමට පටන් ගත්තේය. දේශපාලන ස්ථාවරත්වය අත්කර ගනු ලැබුවේ 1900 ගණන්වල මුල් භාගයේදී පමණි.
20 වන සියවස
යුද්ධයෙන් පසු අභ්යන්තර අරගල සිවිල් පක්ෂය යටතේ ස්ථාවරත්වයේ කාල පරිච්ඡේදයක් අනුගමනය කළ අතර එය ඔගස්ටෝ බී. ලෙගුයියාගේ ඒකාධිපති පාලනය ආරම්භ වන තෙක් පැවතුනි. මහා අවපාතය ලෙගුයියා බිඳවැටීමට, දේශපාලන කැලඹිලි නැවත ඇති කිරීමට සහ ඇමරිකානු ජනප්රිය විප්ලවවාදී සන්ධානය (APRA) මතුවීමට හේතු විය. මෙම සංවිධානය සහ ප්රභූ පැලැන්තියේ සහ හමුදාවේ සන්ධානයක් අතර එදිරිවාදිකම් ඊළඟ දශක තුන සඳහා පේරු දේශපාලනය නිර්වචනය කළේය. 1929 දී පේරු සහ චිලී අතර අත්සන් කරන ලද අවසාන සාම ගිවිසුමක්, ලීමා ගිවිසුම ලෙස හැඳින්වෙන අතර, ටක්නා නැවත පේරු වෙත ගෙන එන ලදී. 1932 සහ 1933 අතර, ඇමසෝනාස් දෙපාර්තමේන්තුව සහ එහි අගනුවර වන ලෙටීෂියා සම්බන්ධ භෞමික ආරවුලක් සම්බන්ධයෙන් පේරු රාජ්යය කොලොම්බියාව සමඟ වසරක් පුරා පැවති යුද්ධයක ගිලී සිටියේය.
1941 දී පේරු සහ ඉක්වදෝරය ඉක්වදෝර-පේරු යුද්ධයට සටන් කළ අතර, ඉන් පසුව රියෝ ප්රොටෝකෝලය මගින් එම රටවල් දෙක අතර මායිම විධිමත් කිරීමට උත්සාහ කරන ලදී. 1948 ඔක්තෝබර් 29 වන දින හමුදා කුමන්ත්රණයකින් ජෙනරාල් මැනුවෙල් ඒ. ඔඩ්රියා ජනාධිපති බවට පත්විය. ඔඩ්රියාගේ ජනාධිපති ධුරය ඔචෙනියෝ ලෙස හැඳින්විණි. ඔහු APRA ට දැඩි ලෙස පහර දුන් අතර, කතිපයාධිකාරය සහ දකුණේ අනෙක් සියල්ලන්ම මොහොතකට සතුටු කළ නමුත්, දුප්පත් සහ පහළ පන්තිවල ඔහුට විශාල ප්රසාදයක් දිනා දුන් ජනතාවාදී ක්රියාමාර්ගයක් අනුගමනය කළේය. සමෘද්ධිමත් ආර්ථිකයක් ඔහුට මිල අධික නමුත් ජනාකීර්ණ සමාජ ප්රතිපත්තිවල යෙදීමට ඉඩ දුන්නේය. කෙසේ වෙතත්, ඒ සමඟම, සිවිල් අයිතිවාසිකම් දැඩි ලෙස සීමා කරන ලද අතර දූෂණය ඔහුගේ පාලන කාලය පුරා පැතිර ගියේය. ඔඩ්රියාගෙන් පසු මැනුවෙල් ප්රාඩෝ උගාර්ටෙචේ පත් විය. කෙසේ වෙතත්, වංචා පිළිබඳ පුළුල් චෝදනා නිසා රිකාඩෝ පෙරෙස් ගොඩෝයිගේ නායකත්වයෙන් යුත් කුමන්ත්රණයක් හරහා ප්රාඩෝ බලයෙන් පහ කර හමුදා ජුන්ටාවක් ස්ථාපිත කිරීමට පේරු හමුදාව පෙළඹුණි. ගොඩෝයි කෙටි කාලීන සංක්රාන්ති රජයක් පවත්වාගෙන ගිය අතර 1963 දී නව මැතිවරණ පැවැත්වීය. 1968 දක්වා ජනාධිපති ධුරය දැරූ ෆර්නැන්ඩෝ බෙලෝන්ඩ් ටෙරී එය ජයග්රහණය කළේය. ප්රජාතන්ත්රවාදී ක්රියාවලියට ඔහු දැක්වූ කැපවීම වෙනුවෙන් බෙලෝන්ඩ් ඇගයීමට ලක් විය.
1968 ඔක්තෝබර් 3 වන දින ජෙනරාල් ජුවාන් වේලාස්කෝ අල්වරාඩෝගේ නායකත්වයෙන් යුත් නිලධාරීන් කණ්ඩායමක් විසින් මෙහෙයවන ලද තවත් කුමන්ත්රණයක් මගින් හමුදාව බලයට ගෙන එන ලදී. ජාතිකවාදී සහ ප්රතිසංස්කරණවාදී "සමාජ ප්රගතිය සහ ඒකාබද්ධ සංවර්ධනය" යන මූලධර්මය ක්රියාත්මක කිරීමේ අරමුණින්, කොමිසියොන් ඉකොනොමිකා පැරා ඇමරිකා ලැටිනා යි එල් කැරිබේ (CEPAL), එනම් "ලතින් ඇමරිකාව සහ කැරිබියානු එක්සත් ජාතීන්ගේ ආර්ථික කොමිසම" යැපීම සහ ඌන සංවර්ධනය පිළිබඳ නිබන්ධන මගින් බලපෑමට ලක් විය. ගොල්පේට දින හයකට පසු, වේලාස්කෝ පේරු තෙල් සූරාකෑමට ලක් කළ උතුරු ඇමරිකානු සමාගම වන ජාත්යන්තර ඛනිජ තෙල් සංස්ථාව (IPC) ජනසතු කිරීමට කටයුතු කළ අතර, පසුව රාජ්ය උපකරණ ප්රතිසංස්කරණයක්, කෘෂිකාර්මික ප්රතිසංස්කරණයක් දියත් කළේය. එය ලතින් ඇමරිකාවේ මෙතෙක් සිදු කරන ලද විශාලතම කෘෂිකාර්මික ප්රතිසංස්කරණය විය: එය ලැටිෆුන්ඩා ක්රමය අහෝසි කර ඉඩම් වඩාත් සාධාරණ ලෙස නැවත බෙදා හැරීමක් හරහා කෘෂිකර්මාන්තය නවීකරණය කළේය (ගොවීන්ගෙන් 90% ක් සමාජ අවශ්යතා ඇති සමුපකාර හෝ කෘෂිකාර්මික සමිති පිහිටුවා ගත්හ). ඉඩම් වගා කළ අයට හිමිවිය යුතු වූ අතර විශාල ඉඩම් හිමියන් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. අවසර දී ඇති එකම විශාල දේපළ සමුපකාර විය.
1969 සහ 1976 අතර, පවුල් 325,000 කට සාමාන්ය ප්රමාණයේ අක්කර 73.6 (හෙක්ටයාර 29.8) ක ඉඩම් ලැබුණි. "විප්ලවවාදී රජය" අධ්යාපනය සඳහා දැවැන්ත ආයෝජන ද සැලසුම් කළ අතර, ජනගහනයෙන් අඩකට ආසන්න සංඛ්යාවක් කතා කරන නමුත් බලධාරීන් විසින් මෙතෙක් හෙළා දකින ලද කෙචුවා භාෂාව ස්පාඤ්ඤ භාෂාවට සමාන තත්ත්වයකට උසස් කළ අතර ස්වාභාවික දරුවන් සඳහා සමාන අයිතිවාසිකම් ස්ථාපිත කළේය. පේරු ඕනෑම යැපීමකින් නිදහස් වීමට කැමති වූ අතර තුන්වන ලෝකයේ විදේශ ප්රතිපත්තියක් ක්රියාත්මක කළේය. එක්සත් ජනපදය වාණිජ, ආර්ථික සහ රාජ්ය තාන්ත්රික පීඩනයකින් ප්රතිචාර දැක්වීය. 1973 දී පේරු, වොෂින්ටනය විසින් පනවන ලද මූල්ය අවහිරය ජය ගනිමින්, එහි කෘෂිකාර්මික හා පතල් සංවර්ධන ප්රතිපත්තියට මූල්යකරණය කිරීම සඳහා ජාත්යන්තර සංවර්ධන බැංකුවෙන් ණයක් ලබා ගැනීමට සාකච්ඡා කළේය. ජෙනරාල් පිනෝචෙට්ගේ කුමන්ත්රණයෙන් පසු චිලී සමඟ සබඳතා ඉතා නොසන්සුන් විය. ජෙනරාල් එඩ්ගාර්ඩෝ මර්කාඩෝ ජැරින් (අගමැති සහ හමුදාපති) සහ අද්මිරාල් ගිලර්මෝ ෆවුරා ගයිග් (නාවික හමුදා අමාත්ය) යන දෙදෙනාම සති කිහිපයක් ඇතුළත එකිනෙකා ඝාතන උත්සාහයන්ගෙන් බේරුණි. 1975 දී ජෙනරාල් ෆ්රැන්සිස්කෝ මොරාලෙස් බර්මියුඩෙස් සෙරුටි බලය අල්ලාගෙන ඔහුගේ පූර්වගාමියාගේ ප්රතිපත්ති බිඳ දැමීය. ඔහුගේ පාලන තන්ත්රය ඉඳහිට අනෙකුත් ඇමරිකානු හමුදා ඒකාධිපතිත්වයන් සමඟ සහයෝගයෙන් කොන්ඩෝර් මෙහෙයුමට සහභාගී විය.
ජනාධිපති ඇලන් ගාර්ෂියාගේ ආර්ථික ප්රතිපත්ති පේරු රාජ්යය ජාත්යන්තර වෙළඳපොළවලින් තවදුරටත් ඈත් කළ අතර, එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස රට තුළ විදේශ ආයෝජන අඩු විය. රට නිදන්ගත උද්ධමනයකට මුහුණ දුන් පසු, 1985 මැද භාගයේදී, පේරු සොල් වෙනුවට inti ආදේශ කරන ලද අතර, එය 1991 ජූලි මාසයේදී නියුවෝ සොල් මගින් ප්රතිස්ථාපනය විය (නව සොල්හි සමුච්චිත වටිනාකම පැරණි පතුල් බිලියනයකි). 1980 දශකය අවසානයේ, පේරු ජාතිකයන්ගේ ඒක පුද්ගල වාර්ෂික ආදායම ඩොලර් 720 දක්වා (1960 මට්ටමට වඩා අඩු) පහත වැටුණු අතර පේරුහි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතය 20% කින් පහත වැටුණු අතර, ජාතික සංචිතවල හිඟය ඩොලර් මිලියන 900 ක් විය. එකල පැවති ආර්ථික කැළඹිලි තත්ත්වය පේරු හි සමාජ ආතතීන් උත්සන්න කළ අතර, රට පුරා විශාල විනාශයක් ඇති කළ සෙන්ඩෙරෝ ලුමිනෝසෝ (දිලිසෙන මාර්ගය) සහ MRTA වැනි ප්රචණ්ඩ කැරලිකාර ග්රාමීය කැරලිකාර ව්යාපාරවල නැගීම සඳහා අර්ධ වශයෙන් දායක වූ අතර එය රට පුරා විශාල විනාශයක් ඇති කළේය.
ජාතියේ අර්බුද හැසිරවීමට ගාර්ෂියා පරිපාලනයට ඇති නොහැකියාව ගැන කලකිරුණු පේරු සන්නද්ධ හමුදා, දුප්පත් සහ ස්වදේශික පේරු ජාතිකයන්ගේ ජන සංහාරය, පේරු හි මාධ්ය පාලනය හෝ වාරණය සහ හමුදා ජුන්ටාවක් විසින් පාලනය කරනු ලබන නව ලිබරල් ආර්ථිකයක් ස්ථාපිත කිරීම ඇතුළත් ප්ලෑන් වර්ඩ් කෙටුම්පත් කළහ. ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි 1990 දී ජනාධිපති ධුරයට පත් වූ අතර, ජාතික බුද්ධි සේවයේ (SIN) ප්රධානී රොස්පිග්ලියෝසිට අනුව, ෆුජිමෝරි, ව්ලැඩිමිරෝ මොන්ටෙසිනෝස් සහ ප්ලෑන් වර්ඩ් හි සම්බන්ධ වූ සමහර හමුදා නිලධාරීන් අතර ෆුජිමෝරිගේ පදවි ප්රාප්තියට පෙර හමුදාවේ ඉල්ලීම්වලට අවනත වීම සඳහා අවබෝධයක් ඇති විය. ෆුජිමෝරි විසින් ප්ලෑන් වර්ඩ් හි දක්වා ඇති ප්රතිපත්ති බොහොමයක් අනුගමනය කරන ලද අතර, එය 1990 ආරම්භයේදී 7,650% සිට 1991 දී 139% දක්වා සහ 1992 දී 57% දක්වා උද්ධමනය කැපී පෙනෙන ලෙස පහත වැටීමට හේතු විය. ෆුජිමෝරි ඔහුගේ ප්රතිසංස්කරණ ප්රයත්නයන්ට විරුද්ධ වූ විට, ඔහු කොංග්රසය විසුරුවා හැර, අධිකරණය අත්හිටුවා, විපක්ෂ නායකයින් කිහිප දෙනෙකු අත්අඩංගුවට ගෙන 1992 අප්රේල් 5 වන දින ඔටෝ-ගොල්ප් ("ස්වයං-කුමන්ත්රණය") හි සම්පූර්ණ බලතල ලබා ගත්තේය. ඉන්පසු ඔහු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාව සංශෝධනය කර, නව කොංග්රස් මැතිවරණ කැඳවා, සැලකිය යුතු ආර්ථික ප්රතිසංස්කරණ ක්රියාත්මක කළේය, එයට රාජ්ය සතු සමාගම් රාශියක් පෞද්ගලීකරණය කිරීම, ආයෝජන-හිතකාමී වාතාවරණයක් නිර්මාණය කිරීම සහ ආර්ථිකයේ හොඳ කළමනාකරණය ඇතුළත් විය. කෙසේ වෙතත්, මෙම ප්රතිපත්ති දුප්පත්ම අයට එතරම් ප්රතිලාභ ලබා නොදුන් අතර, ෆුජිමෝරිගේ ආර්ථික ජයග්රහණ නොතකා අසමානතාවය පැවතුනි.
ෆුජිමෝරිගේ පරිපාලනය කැරලිකාර කණ්ඩායම් විසින් මෙහෙයවන ලදී, විශේෂයෙන් ෂයිනින් පාත්, 1980 සහ 1990 දශකය පුරා රට පුරා ප්රහාර එල්ල කරන ලදී. ෆුජිමෝරි කැරලිකරුවන්ට එරෙහිව දැඩි ලෙස ක්රියා කළ අතර 1990 දශකයේ අගභාගයේදී ඔවුන් බොහෝ දුරට මර්දනය කිරීමට සමත් විය, නමුත් සටන පේරු ආරක්ෂක හමුදා සහ කැරලිකරුවන් විසින් සිදු කරන ලද කුරිරුකම් වලින් විනාශ විය: රජයේ පැරාමිලිටරි කණ්ඩායම් විසින් බැරියෝස් ඇල්ටෝස් සංහාරය සහ ලා කැන්ටූටා සංහාරය සහ සෙන්ඩෙරෝ ලුමිනෝසෝ විසින් ටරාටා සහ ෆ්රෙක්වෙන්සියා ලැටිනා බෝම්බ හෙලීම. වාමාංශික දේශපාලන විරුද්ධවාදීන්ට හිංසා කිරීමට හැකි තරම් ක්රියා අපරාධයක් ලෙස සැලකීමේ උත්සාහයක් ලෙස ෆුජිමෝරි ත්රස්තවාදයේ අර්ථ දැක්වීම පුළුල් කරනු ඇත. ත්රස්තවාදයට විරුද්ධවාදීන්ට චෝදනා කිරීමට භාවිතා කරන ලද බිය උපදවන උපක්රමයක් වන ටෙරුකියෝ භාවිතා කරමින්, ෆුජිමෝරි තමා වීරයෙකු ලෙස නිරූපණය කිරීමෙන් පෞරුෂ සංස්කෘතියක් ස්ථාපිත කළ අතර පේරු හි වාමාංශික මතවාද සදාකාලික සතුරෙකු බවට පත් කළේය. එම සිදුවීම් පසුව ප්රචණ්ඩත්වයේ අවසාන වසරවල සිදු වූ මානව හිමිකම් උල්ලංඝනයන් සංකේතවත් කිරීමට පටන් ගත්තේය. ඔහුගේ ප්රෝග්රෑමා නැෂනල් ඩි පොබ්ලැසියන්, 'ජාතික ජනගහන වැඩසටහන' ද අවම වශයෙන් දුප්පත් සහ ආදිවාසී කාන්තාවන් 300,000 ක් බලහත්කාරයෙන් වන්ධ්යාකරණය කිරීමේ ප්රතිඵලයක් විය.
1995 මුල් භාගයේදී, නැවතත් පේරු සහ ඉක්වදෝරය සෙනෙපා යුද්ධයේදී ගැටුණු නමුත්, 1998 දී දෙරටේ රජයන් ඔවුන් අතර ජාත්යන්තර සීමාව පැහැදිලිව නිර්ණය කළ සාම ගිවිසුමකට අත්සන් තැබීය. 2000 නොවැම්බර් මාසයේදී, ෆුජිමෝරි ධුරයෙන් ඉල්ලා අස්වී ස්වයං-පනවන ලද පිටුවහලකට ගියේය, මුලදී නව පේරු බලධාරීන් විසින් මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් සහ දූෂණ චෝදනා සඳහා නඩු පැවරීමෙන් වැළකී සිටියේය.
21 වන සියවස
21 වන සියවස ආරම්භයේදී ආර්ථික වර්ධනය පවත්වා ගනිමින් පේරු දූෂණයට එරෙහිව සටන් කිරීමට උත්සාහ කළ නමුත්, ෆුජිමෝරි සහ ඔහුගේ ආධාරකරුවන් විසින් විපක්ෂයේ සහභාගීත්වයෙන් තොරව ලියන ලද 1993 ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාවේ නිර්මාණය කරන ලද ආයතන සහ නීති සම්පාදනයන් පාලනය කිරීම හරහා ෆුජිමෝරිවාදය පේරු සමාජයේ වැඩි කොටසක් කෙරෙහි බලය හිමි කර ගත්තේය. කැරැල්ලේ කාලයේ සිට මානව හිමිකම් ප්රගතිය තිබියදීත්, බොහෝ ගැටලු තවමත් දෘශ්යමාන වන අතර පේරු ගැටුමේ ප්රචණ්ඩත්වයෙන් පීඩා විඳි අය අඛණ්ඩව කොන් කිරීම පෙන්නුම් කරයි. වැලන්ටින් පැනියාගුවාගේ ප්රධානත්වයෙන් යුත් භාරකාර රජයක් නව ජනාධිපති සහ කොන්ග්රස් මැතිවරණ පැවැත්වීමේ වගකීම භාර ගත්තේය. පසුව 2001 සිට 2006 දක්වා ඇලෙජැන්ඩ්රෝ ටොලිඩෝ ජනාධිපති විය. 2006 ජූලි 28 වන දින, හිටපු ජනාධිපති ඇලන් ගාර්ෂියා 2006 මැතිවරණය ජයග්රහණය කිරීමෙන් පසු පේරු හි ජනාධිපති බවට පත්විය. 2006 දී, ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරිගේ දියණිය වන කීකෝ ෆුජිමෝරි, තම පියාගේ උරුමය දිගටම කරගෙන යාමට සහ ෆුජිමෝරිවාදයට පක්ෂව සිටීමට පේරුහි දේශපාලන ක්ෂේත්රයට පිවිසියාය. 2008 මැයි මාසයේදී, පේරු දකුණු ඇමරිකානු ජාතීන්ගේ සංගමයේ සාමාජිකාවක් බවට පත්විය. 2009 අප්රේල් මාසයේදී, හිටපු ජනාධිපති ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි මානව හිමිකම් උල්ලංඝනය කිරීම් සම්බන්ධයෙන් වරදකරු වූ අතර 1990 ගණන්වල ඔහුගේ රජය වාමාංශික ගරිල්ලන්ට එරෙහි සටනේදී ගෲපෝ කොලිනා ඝාතක කණ්ඩායම විසින් සිදු කරන ලද ඝාතන සහ පැහැරගැනීම් සම්බන්ධයෙන් ඔහුගේ භූමිකාව සඳහා වසර 25 ක සිර දඬුවමක් නියම කරන ලදී.
ඔලන්ටා හුමාලා, පේද්රෝ පැබ්ලෝ කුසින්ස්කි සහ මාටින් විස්කාරා යන අයගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ, කීකෝ ෆුජිමෝරිගේ නායකත්වයෙන් යුත් දක්ෂිණාංශික කොංග්රසය ජනාධිපතිවරුන් විසින් සිදු කරන ලද බොහෝ ක්රියාමාර්ගවලට බාධා කළේය. 2011 ජුනි 5 වන දින, ඔලන්ටා හුමාලා ජනාධිපති ලෙස තේරී පත් වූ අතර, ඔහුගේ කැබිනට් මණ්ඩලය ෆුජිමෝරිස්ට් කොංග්රසය විසින් සාර්ථකව වාරණය කරන ලදී. පේද්රෝ පැබ්ලෝ කුසින්ස්කිගෙන් පටන් ගෙන, කොංග්රසය 1993 පේරු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාවේ පුළුල් ලෙස අර්ථකථනය කරන ලද දෝෂාභියෝග වචන භාවිතා කළ අතර එමඟින් ජනාධිපතිවරයාට පීඩනයක් එල්ල කිරීමට හේතුවක් නොමැතිව ජනාධිපතිවරයාට දෝෂාභියෝගයක් ගෙන ඒමට ඉඩ සැලසුණු අතර, ඔහුගේ පරිපාලනය වටා ඇති විවිධ මතභේද මධ්යයේ 2018 දී ඔහුට ඉල්ලා අස්වීමට සිදුවිය. පසුව උප ජනාධිපති මාර්ටින් විස්කාරා 2018 මාර්තු මාසයේදී බලයට පත් වූයේ දූෂණ විරෝධී ව්යවස්ථාමය ජනමත විචාරණ ව්යාපාරයට නායකත්වය දුන් බැවින් සාමාන්යයෙන් හිතකර අනුමත ශ්රේණිගත කිරීම් සමඟිනි.
COVID-19 වසංගතයේ ප්රතිඵලයක් ලෙස පේරු රාජ්යය ලෝකයේ COVID-19 මරණ අනුපාතය අත්විඳිමින්, ෆුජිමෝරි පරිපාලනයේ සිට පැවති අසමානතාවයෙන් වැඩිම ප්රමාණයක් හෙළිදරව් කළ අතර, කොංග්රසය විසින් විස්කාරා ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉවත් කිරීමට හේතු වූ ආර්ථික අර්බුදයක් ඇති කළේය. කොංග්රසයේ කුමන්ත්රණයක් ලෙස පුළුල් ලෙස සලකනු ලැබූ එහි ප්රධානියා වූ අලුතින් අසුන් ගත් ජනාධිපති මැනුවෙල් මෙරිනෝ, රට පුරා විරෝධතාවලට මුහුණ දුන් අතර, දින පහකට පසු මෙරිනෝ ජනාධිපති ධුරයෙන් ඉල්ලා අස්විය. තාවකාලික, මධ්යස්ථ රජයකට නායකත්වය දුන් සහ විස්කාරාගේ පෙර ප්රතිපත්ති බොහොමයක් ක්රියාත්මක කළ ජනාධිපති ෆ්රැන්සිස්කෝ සගස්ටි විසින් මෙරිනෝ වෙනුවට පත් කරන ලදී. 2021 අප්රේල් 11 වන දින මැතිවරණ පවත්වන ලද අතර, නිදහස් පේරු පක්ෂයේ පෙඩ්රෝ කැස්ටිලෝ පළමු වටය ජයග්රහණය කළ අතර, පසුව කීකෝ ෆුජිමෝරි විසින් ෆුජිමෝරි සමඟ සන්ධානගත වූ දක්ෂිණාංශික පක්ෂ කොංග්රසයේ තනතුරු පවත්වා ගෙන ගියේය.
2021 ජූලි 28 වන දින, දැඩි තරඟකාරී දෙවන වටයේ මැතිවරණයකින් පටු ජයග්රහණයකින් පසු පේඩ්රෝ කැස්ටිලෝ පේරු හි නව ජනාධිපතිවරයා ලෙස දිවුරුම් දෙන ලදී. එම වසරේම, පේරු නිදහසේ ද්විශත සංවත්සරය සැමරීය. කැස්ටිලෝ දක්ෂිණාංශික පාලිත කොංග්රසයෙන් ඔහුගේ ජනාධිපති ධුර කාලය තුළ දෝෂාභියෝග ඡන්ද කිහිපයකට මුහුණ දුන් අතර 2022 දෙසැම්බර් 7 වන දින, කොංග්රසය තුන්වන දෝෂාභියෝග උත්සාහයක් ආරම්භ කිරීමට පැය කිහිපයකට පෙර, විපක්ෂය විසින් පාලනය කරන ලද ව්යවස්ථාදායකය විසුරුවා හැර "සුවිශේෂී හදිසි රජයක්" නිර්මාණය කිරීමට උත්සාහ කිරීමෙන් කැස්ටිලෝ මෙය වළක්වා ගැනීමට උත්සාහ කළේය. ඊට ප්රතිචාර වශයෙන්, කොංග්රසය ඉක්මනින් එම දිනයේම හදිසි සැසියක් පැවැත්වූ අතර, එම කාලය තුළ කැස්ටිලෝ ධුරයෙන් ඉවත් කර ඔහු වෙනුවට උප ජනාධිපති ඩිනා බොලුආර්ට් පත් කිරීමට 101–6 (වැළැක්වීමේ 10 ක් සමඟ) ඡන්දය ප්රකාශ කළේය. ඇය රටේ පළමු කාන්තා ජනාධිපතිවරිය බවට පත්විය. මෙක්සිකානු තානාපති කාර්යාලයට පලා යාමට උත්සාහ කිරීමෙන් පසු කැස්ටිලෝ අත්අඩංගුවට ගත් අතර කැරලි අපරාධය සම්බන්ධයෙන් චෝදනා එල්ල විය.
බොලුආර්ට් රජය ජනප්රිය නොවූ බව ඔප්පු වූයේ ඇය දක්ෂිණාංශික කොංග්රසය සහ හමුදාව සමඟ සන්ධානගත වී ඇගේ ඡන්දදායකයින් පාවා දුන් බැවිනි. මෙම අමනාපය 2022–2023 පේරු දේශපාලන විරෝධතාවලට හේතු වූ අතර, එය බොලුආර්ට් සහ කොංග්රසය ඉවත් කිරීම, වහාම මහ මැතිවරණයක් සහ නව ව්යවස්ථාවක් ලිවීම ඉල්ලා සිටියේය. බලධාරීන් විරෝධතාවලට ප්රචණ්ඩ ලෙස ප්රතිචාර දැක්වූ අතර, අයකුචෝ සංහාරය සහ ජූලියාකා සංහාරය මේ අවස්ථාවේ සිදු වූ අතර, එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස දශක දෙකකට වැඩි කාලයක් තුළ ජාතියේ අත්විඳින ලද වඩාත්ම ප්රචණ්ඩත්වය ඇති විය. ලීමා හි දේශපාලන ප්රභූවේ දැඩි ප්රතිචාරය, ඔවුන් ඒකාධිපති හෝ සිවිල්-මිලිටරි රජයක් පිහිටුවීමට උත්සාහ කරන බවට කනස්සල්ල මතු කළේය.
භූගෝලය
පේරු දකුණු ඇමරිකාවේ මධ්යම බටහිර වෙරළ තීරයේ පැසිෆික් සාගරයට මුහුණලා පිහිටා ඇත. එය සම්පූර්ණයෙන්ම දකුණු අර්ධගෝලයේ පිහිටා ඇති අතර, එහි උතුරු කෙළවර අක්ෂාංශ මිනිත්තු 1.8 ක් හෝ සමකයට දකුණින් කිලෝමීටර් 3.3 ක් (සැතපුම් 2.1) ක් දක්වා ළඟා වන අතර, බටහිර දකුණු ඇමරිකාවේ වර්ග කිලෝමීටර් 1,285,216 (වර්ග සැතපුම් 496,225) ක් ආවරණය කරයි. එය උතුරින් ඉක්වදෝරය සහ කොලොම්බියාව, නැගෙනහිරින් බ්රසීලය, ගිනිකොන දෙසින් බොලිවියාව, දකුණින් චිලී සහ බටහිරින් පැසිෆික් සාගරයට මායිම් වේ. ඇන්ඩීස් කඳුකරය පැසිෆික් සාගරයට සමාන්තරව දිව යයි; ඒවා රට භූගෝලීය වශයෙන් විස්තර කිරීමට සාම්ප්රදායිකව භාවිතා කරන කලාප තුන අර්ථ දක්වයි.
බටහිරින් කොස්ටා (වෙරළබඩ) යනු සෘතුමය ගංගා මගින් නිර්මාණය කරන ලද නිම්න හැර පටු, බොහෝ දුරට ශුෂ්ක තැනිතලාවකි. සියෙරා (උස්බිම්) යනු ඇන්ඩීස් කලාපයයි; එයට ඇල්ටිප්ලානෝ සානුව මෙන්ම රටේ උසම කඳු මුදුන වන මීටර් 6,768 (අඩි 22,205) හුවාස්කරන් ද ඇතුළත් වේ. තුන්වන කලාපය සෙල්වා (වනාන්තරය) වන අතර එය නැගෙනහිරට විහිදෙන ඇමසන් වැසි වනාන්තරයෙන් වැසී ඇති පුළුල් පැතලි භූමි ප්රදේශයකි. රටේ ප්රදේශයෙන් සියයට 60ක් පමණ මෙම කලාපය තුළ පිහිටා ඇත. රටෙහි ජල විද්යාත්මක ද්රෝණි පනස් හතරක් ඇති අතර, ඉන් පනස් දෙකක් කුඩා වෙරළබඩ ද්රෝණි වන අතර ඒවා පැසිෆික් සාගරයට ජලය මුදා හරිනු ලැබේ. අවසාන දෙක වන්නේ ටිටිකාකා විලෙහි එන්ඩෝහයික් ද්රෝණිය සහ අත්ලාන්තික් සාගරයට ගලා යන ඇමසන් ද්රෝණියයි. දෙකම ඇන්ඩීස් කඳු වැටියෙන් සීමා වේ. ඇමසන් ද්රෝණිය විශේෂයෙන් කැපී පෙනෙන්නේ එය කිලෝමීටර් 6,872 (සැතපුම් 4,270) ක උසකින් යුත් ලොව දිගම ගංගාව වන අතර පේරු භූමියෙන් 75% ක් ආවරණය කරන ඇමසන් ගඟේ මූලාශ්රය වන බැවිනි. පේරු හි ග්රහලෝකයේ මිරිදිය ජලයෙන් 4% ක් අඩංගු වේ.
බොහෝ පේරු ගංගා ඇන්ඩීස් කඳු මුදුන්වලින් ආරම්භ වී ද්රෝණි තුනෙන් එකකට ගලා යයි. පැසිෆික් සාගරය දෙසට ගලා යන ඒවා බෑවුම් සහිත සහ කෙටි වන අතර, වරින් වර ගලා යයි. ඇමසන් ගඟේ අතු ගංගාවලට වඩා විශාල ප්රවාහයක් ඇති අතර, සියෙරා වලින් පිට වූ පසු ඒවා දිගු හා අඩු බෑවුම් සහිත වේ. ටිටිකාකා විලට ගලා යන ගංගා සාමාන්යයෙන් කෙටි වන අතර විශාල ප්රවාහයක් ඇත. පේරු හි දිගම ගංගා වන්නේ උකායාලි, මරනෝන්, පුටුමායෝ, යවාරි, හුවාල්ලාගා, උරුබම්බා, මැන්ටාරෝ සහ ඇමසන් ය.
පේරු හි විශාලතම විල වන ඇන්ඩීස් කඳුවැටියේ ඉහළින් පේරු සහ බොලිවියාව අතර ඇති ටිටිකාකා විල දකුණු ඇමරිකාවේ විශාලතම විල ද වේ. පේරු හි වෙරළබඩ කලාපයේ ඇති විශාලතම ජලාශ වන්නේ පොචෝස්, ටිනජෝන්ස්, සැන් ලොරෙන්සෝ සහ එල් ෆ්රේල් ජලාශ වේ.
දේශගුණය
පේරු සම්පූර්ණයෙන්ම නිවර්තන කලාපයේ පිහිටා තිබුණද, නිවර්තන අක්ෂාංශ, කඳු වැටි, භූ විෂමතා වෙනස්කම් සහ සාගර ධාරා දෙකක (හම්බෝල්ට් සහ එල් නිනෝ) සංයෝජනය පේරුට විශාල දේශගුණික විවිධත්වයක් ලබා දෙයි. රටෙහි මුහුදු මට්ටමේ සිට උන්නතාංශය මීටර් −37 සිට මීටර් 6,778 (අඩි −121 සිට අඩි 22,238) දක්වා වන අතර වර්ෂාපතනය කාන්තාර ප්රදේශවල වාර්ෂිකව මිමි 20 (අගල් 0.79) ට අඩු සිට නිවර්තන වැසි වනාන්තර ප්රදේශවල මිමි 8,000 (අගල් 310) ට වැඩි වේ.
එහි භූගෝලීය පිහිටීම නිසා, පේරු ප්රධාන දේශගුණික කලාප තුනකට බෙදිය හැකිය. නොකැඩූ සහ සාපේක්ෂව සිහින් වෙරළබඩ කලාපයේ එහි උණුසුම්, තෙත් උතුරු ප්රදේශ හැර, මධ්යස්ථ උෂ්ණත්වය, අඩු වර්ෂාපතනය සහ ඉහළ ආර්ද්රතාවය ඇත. රටෙන් තුනෙන් එකක් පමණ ආවරණය වන කඳුකර කලාපයේ, ගිම්හානයේදී නිතර වැසි ඇද හැලෙන අතර, ඇන්ඩීස් කඳු මුදුන් දක්වා උන්නතාංශය සමඟ උෂ්ණත්වය සහ ආර්ද්රතාවය අඩු වේ. පේරු හි මුළු ප්රදේශයෙන් අඩකට වඩා ආවරණය වන පේරු ඇමසන්, අධික වර්ෂාපතනයක් සහ ඉහළ උෂ්ණත්වයන්ගෙන් සංලක්ෂිත වේ, එහි දකුණු කෙළවර හැර, එහි සීතල ශීත සහ සෘතුමය වර්ෂාපතනය ඇත.
වනජීවීන්
විවිධ භූගෝලීය පිහිටීම සහ දේශගුණය නිසා, පේරු හි 2003 වන විට වාර්තා වූ ශාක හා සත්ව විශේෂ 21,462 ක් සහිත ඉහළ ජෛව විවිධත්වයක් ඇති අතර, ඉන් 5,855 ක් ආවේණික වන අතර, එය මහා විවිධත්වයෙන් යුත් රටවලින් එකකි.
පේරු හි පක්ෂි විශේෂ 1,800 කට වඩා (ආවේණික 120), ක්ෂීරපායින් විශේෂ 500 කට වඩා, උරග විශේෂ 300 කට වඩා සහ මිරිදිය මත්ස්ය විශේෂ 1,000 කට වඩා ඇත. සිය ගණනක් ක්ෂීරපායින් අතර පූමා, ජගුවාර් සහ ඇස් කණ්ණාඩි වලසා වැනි දුර්ලභ විශේෂ ඇතුළත් වේ. පේරු හි පක්ෂීන් විශාල ප්රමාණයක් ගුවානෝ නිෂ්පාදනය කරයි, එය ආර්ථික වශයෙන් වැදගත් අපනයනයකි. පැසිෆික් සාගරයේ මුහුදු බාස්, ෆ්ලවුන්ඩර්, ඇන්කොවි, ටූනා, කබොල සහ බෙල්ලන් විශාල ප්රමාණයක් ඇති අතර මෝරුන්, ශුක්රාණු තල්මසුන් සහ තල්මසුන් විශාල සංඛ්යාවක් වාසය කරයි. අපෘෂ්ඨවංශික සත්ත්ව විශේෂ ඉතා අඩුවෙන් සොයා ගෙන ඇත; ඇමරිකා එක්සත් ජනපදයේ නෙබ්රස්කා විශ්ව විද්යාලයේ කැරොලයින් එස්. චබූ විසින් මෙහෙයවන ලද "පේරු කුරුමිණියන්" ව්යාපෘතියේ දී අවම වශයෙන් කුරුමිණියන් (කොලියොප්ටෙරා) සමීක්ෂණය කර ඇති අතර එමඟින් පේරු සඳහා ලේඛනගත කර ඇති 12,000 කට අධික සංඛ්යාවක් සහ නව විශේෂ රාශියක් අනාවරණය වී ඇත.
පේරු ද ඒ හා සමානව විවිධ ශාක විශේෂ ඇත. වෙරළබඩ කාන්තාර කඳුකර මීදුම ක්ෂේම භූමියක් සහ අද්විතීය ශාක ජීවීන් අඩංගු ගංගා නිම්න හැරුණු විට පතොක් වලට වඩා වැඩි යමක් නිපදවයි. පූනා ලෙස හැඳින්වෙන ගස් රේඛාවට ඉහළින් ඇති උස්බිම් පඳුරු, පතොක්, ඉචු වැනි නියඟයට ඔරොත්තු දෙන ශාක සහ විශාලතම බ්රොමෙලියඩ් විශේෂය වන දර්ශනීය පූයා රයිමොන්ඩි සඳහා නිවහන වේ.
ඇන්ඩීස් කඳුකරයේ වලාකුළු වනාන්තර බෑවුම් පාසි, ඕකිඩ් සහ බ්රොමෙලියඩ් වගා කරන අතර ඇමසන් වැසි වනාන්තරය එහි විවිධ ගස් හා වියන් ශාක සඳහා ප්රසිද්ධය. පේරු හි 2019 වනාන්තර භූ දර්ශන අඛණ්ඩතා දර්ශකයේ සාමාන්ය ලකුණු 8.86/10 ක් වූ අතර එය රටවල් 172 න් ගෝලීය වශයෙන් 14 වන ස්ථානයට පත්විය.
රජය සහ දේශපාලනය
පේරු යනු බහු-පක්ෂ ක්රමයක් සහිත ඒකීය අර්ධ-ජනාධිපති ජනරජයකි. 1993 ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාව යටතේ රට ලිබරල් ප්රජාතන්ත්රවාදී ක්රමයක් පවත්වා ගෙන ගොස් ඇති අතර, එය ජනාධිපතිවරයාට වැඩි බලයක් ලබා දීම සඳහා රජය සම්මේලනයකට නැඹුරු කළ ව්යවස්ථාවක් ප්රතිස්ථාපනය කළේය. එය ඒකීය ජනරජයක් ද වන අතර, එහි මධ්යම රජය වැඩිම බලය දරන අතර පරිපාලන බෙදීම් ඇති කළ හැකිය. පේරු රාජ්ය ක්රමය එක්සත් ජනපදයේ දේශපාලන පද්ධති (ලිඛිත ව්යවස්ථාවක්, ස්වාධීන ශ්රේෂ්ඨාධිකරණයක් සහ ජනාධිපති ක්රමයක්) සහ චීන මහජන සමූහාණ්ඩුවෙන් (ඒක මණ්ඩල සම්මේලනයක්, අගමැති සහ අමාත්යාංශ ක්රමයක්) ලබාගත් අංග ඒකාබද්ධ කරයි.
පේරු රජය ශාඛා තුනකට වෙන් කර ඇත:
- ව්යවස්ථාදායකය: කොංග්රස් සාමාජිකයින් 130 දෙනෙකුගෙන් (ජනගහනය අනුව), කොංග්රස් සභාපති සහ ස්ථිර කොමිසමෙන් සමන්විත පේරුහි ඒක මණ්ඩල සම්මේලනය;
- විධායක: ප්රායෝගිකව දේශීය නීති පාලනය කරන සහ අගමැති සහ රාජ්ය අමාත්යවරුන් 18 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත ජනාධිපතිවරයා, අමාත්ය මණ්ඩලය;
- අධිකරණය: පේරුහි ශ්රේෂ්ඨාධිකරණය, ලීමාහි රාජකීය ඕඩෙන්සියා ලෙසද හැඳින්වේ, එය උත්තරීතර විනිසුරුවරයෙකු ඇතුළු විනිසුරුවරුන් 18 දෙනෙකුගෙන් සමන්විත වන අතර, උසස් අධිකරණ 28 ක්, නඩු විභාග අධිකරණ 195 ක් සහ දිස්ත්රික් අධිකරණ 1,838 ක් ඇතුළත් වේ.
එහි ව්යවස්ථාව යටතේ, පේරුහි ජනාධිපතිවරයා රාජ්යයේ සහ රජයේ ප්රධානියා වන අතර වහාම නැවත තේරී පත්වීමකින් තොරව වසර පහක ධුර කාලයක් සඳහා තේරී පත් වේ. ජනාධිපතිවරයා අගමැති ඇතුළු රාජ්යයේ අමාත්යාංශ 18 අධීක්ෂණය කරන අමාත්යවරුන් කැබිනට් මණ්ඩලයට පත් කරයි. ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාව මඟින් අගමැතිට අවම අධිකාරියක් නියම කරයි, ඔහු කැබිනට් රැස්වීම්වල මුලසුන හොබවන අතර එහිදී අමාත්යවරුන් ජනාධිපතිවරයාට උපදෙස් දෙන අතර විධායක ශාඛාව වෙනුවෙන් ප්රකාශකයෙකු ලෙස ක්රියා කරයි. පේරුහි කොංග්රසයට විශ්වාසය පිළිබඳ ප්රශ්න ඉදිරිපත් කිරීමට ජනාධිපතිවරයාට හැකි වන අතර, එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස 1992 දී ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි සහ 2019 දී මාර්ටින් විස්කාරා විසින් කොංග්රසය විසුරුවා හැරීමට නියෝග කරයි.
පේරු කොංග්රසයේ පරිපාලන කොට්ඨාශ 25 කින් සාමාජිකයින් 130 ක් සිටින අතර, ඔවුන් අදාළ ජනගහනය අනුව තීරණය කර වසර පහක කාලයක් සඳහා තේරී පත් වේ. පනත් කෙටුම්පත් විධායක සහ ව්යවස්ථාදායක බලතල මගින් යෝජනා කරනු ලබන අතර කොංග්රසයේ බහු ඡන්දයක් හරහා නීතිය බවට පත්වේ. අධිකරණය නාමිකව ස්වාධීන වේ, නමුත් අධිකරණ කටයුතුවලට දේශපාලන මැදිහත්වීම ඉතිහාසය පුරා සුලභ වී ඇත. පේරු කොංග්රසයට විශ්වාසභංග යෝජනාවක් සම්මත කිරීමට, අමාත්යවරුන්ට දෝෂාභියෝග ඉදිරිපත් කිරීමට මෙන්ම විධායක නිලධාරීන් වරදකරුවන් කිරීමට ද හැකිය. 1993 පේරු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාවේ පුළුල් ලෙස අර්ථකථනය කරන ලද දෝෂාභියෝග වචන හේතුවෙන්, ව්යවස්ථාදායක ශාඛාවට හේතුවක් නොමැතිව ජනාධිපතිවරයාට දෝෂාභියෝගයක් ඉදිරිපත් කළ හැකි අතර, විධායක ශාඛාව කොංග්රසයට යටත් කරයි. මෑත ඉතිහාසයේ, ව්යවස්ථාදායක මණ්ඩලය අර්ධ-සාර්ථක දෝෂාභියෝගයක් සහ සාර්ථක දෝෂාභියෝග දෙකක් සම්මත කර ඇත; 2000 දී ඉවත් කිරීමට පෙර ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි ඉල්ලා අස්විය, 2018 දී පේද්රෝ පැබ්ලෝ කුසින්ස්කි ඉල්ලා අස්විය, 2020 දී මාටින් විස්කාරා ධුරයෙන් ඉවත් කරන ලදී සහ 2022 දී පේද්රෝ කැස්ටිලෝ ඉවත් කරන ලදී. 2023 පෙබරවාරි මාසයේදී කොංග්රසය විසින් සාමාජිකයින් තෝරා පත් කර ගන්නා පේරු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථා අධිකරණය විසින් දුන් තීන්දුවකින් පසුව, ව්යවස්ථාදායක මණ්ඩලයේ අධිකරණ අධීක්ෂණය ද අධිකරණය විසින් ඉවත් කරන ලද අතර, එය මූලික වශයෙන් පේරු රජයේ නිරපේක්ෂ පාලනය කොංග්රසයට ලබා දුන්නේය.
පේරු මැතිවරණ ක්රමය ද්විත්ව පුරවැසියන් සහ විදේශයන්හි පේරු ජාතිකයන් ඇතුළුව වයස අවුරුදු 18 සිට 70 දක්වා පුරවැසියන් සඳහා අනිවාර්ය ඡන්දය භාවිතා කරයි. කොංග්රස් සාමාජිකයින් සමානුපාතික ඡන්දය හරහා අදාළ දිස්ත්රික්කවල ඡන්දදායකයින් විසින් සෘජුවම තෝරා පත් කර ගනු ලැබේ. ජනාධිපතිවරයා, උප ජනාධිපතිවරයා සමඟ, බහුතර ඡන්දයකින්, වට දෙකක ක්රමයකින් තේරී පත් වේ. මැතිවරණ නිරීක්ෂණය කර සංවිධානය කරනු ලබන්නේ ජාතික මැතිවරණ ජූරි සභාව, ජාතික මැතිවරණ ක්රියාවලීන් කාර්යාලය සහ ජාතික හඳුනාගැනීමේ සහ සිවිල් තත්ත්වය පිළිබඳ ලේඛනය විසිනි.
පේරු කොංග්රස් සහ මහා මැතිවරණ සඳහා බහු-පක්ෂ ක්රමයක් භාවිතා කරයි. ෆෙඩරල් සහ ව්යවස්ථාදායක මට්ටමින් ආණ්ඩු පිහිටුවා ඇති ප්රධාන කණ්ඩායම්, ඓතිහාසිකව ආර්ථික ලිබරල්වාදය, ප්රගතිශීලීවාදය, දක්ෂිණාංශික ජනප්රියවාදය (විශේෂයෙන් ෆුජිමෝරවාදය), ජාතිකවාදය සහ ප්රතිසංස්කරණවාදය අනුගමනය කළ පක්ෂ වේ.
මෑත කාලීන මහ මැතිවරණය 2021 අප්රේල් 11 වන දින පවත්වන ලද අතර එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස නිදහස් පේරු කොංග්රසයේ වැඩිම ආසන දිනා ගත් නමුත් එය බහුතරයකට වඩා බෙහෙවින් අඩු විය. පේද්රෝ කැස්ටිලෝ සහ කීකෝ ෆුජිමෝරි අතර ජනාධිපතිවරණ ඡන්ද විමසීමක් 2021 ජුනි 5 වන දින පැවති අතර එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස කැස්ටිලෝ ජයග්රහණය කළේය.
දේශපාලනයේ දූෂණ චෝදනා
1990 ගණන්වල සිට 2020 ගණන් දක්වා දූෂණ චෝදනා මත පේරු ජනාධිපතිවරුන් බොහෝ දෙනෙකු තනතුරුවලින් ඉවත් කර හෝ සිරගත කර ඇත. ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරි ඔහුගේ ධුර කාලය තුළ (1990–2000) කැරලි මර්දන ව්යාපාරයකදී සිවිල් වැසියන් ඝාතනය කළ ඝාතක කණ්ඩායම්වලට අණ දීම සම්බන්ධයෙන් වසර 25 ක සිර දඬුවමක් විඳිමින් සිටියේය. පසුව ඔහු දූෂණයට ද වැරදිකරු විය. හිටපු ජනාධිපති ඇලන් ගාර්ෂියා (1985–1990 සහ 2006–2011) 2019 අප්රේල් මාසයේදී ඔඩෙබ්රෙක්ට් අල්ලස් යෝජනා ක්රමයට සහභාගී වූ බවට චෝදනා මත පේරු පොලිසිය ඔහුව අත්අඩංගුවට ගැනීමට පැමිණි විට සියදිවි නසා ගත්තේය. හිටපු ජනාධිපති ඇලෙජැන්ඩ්රෝ ටොලිඩෝ ඔහුගේ රජය (2001–2006) තුළ බ්රසීලියානු ඉදිකිරීම් සමාගමක් වන ඔඩෙබ්රෙක්ට් වෙතින් අල්ලස් ලබා ගත් බවට චෝදනා ලැබ සිටී. හිටපු ජනාධිපති ඔලන්ටා හුමාලා (2011–2016) ද ජනාධිපතිවරණ ව්යාපාරය අතරතුර ඔඩෙබ්රෙක්ට් වෙතින් අල්ලස් ලබා ගත් බවට චෝදනා ලැබ සිටී. හුමාලාගේ අනුප්රාප්තිකයා වූ පේද්රෝ පැබ්ලෝ කුසින්ස්කි (2016–2018) නිවාස අඩස්සියේ පසුවන අතර, ඔඩෙබ්රෙක්ට් සමඟ ගිවිසුම්වලට පක්ෂව නඩු පවරන්නන් ඔහු ගැන විමර්ශනය කරයි. හිටපු ජනාධිපති මාර්ටින් විස්කාරා (2018–2020) වසර ගණනාවකට පෙර ප්රාදේශීය ආණ්ඩුකාරවරයෙකු ලෙස සිටියදී අල්ලස් ලබා ගත් බවට මාධ්ය වාර්තා චෝදනා කිරීමෙන් පසු කොංග්රසය විසින් මතභේදාත්මක ලෙස නෙරපා හරින ලදී.
පේරු ජාතිකයන්ගෙන් බහුතරයක් කොංග්රසය සහ එහි හැසිරීම අනුමත නොකළද, නීති සම්පාදකයින් පාර්ලිමේන්තු මුක්තිය සහ අනෙකුත් ප්රතිලාභ සඳහා තම කාර්යාලය භාවිතා කරන බැවින් කොංග්රසය පුරා දූෂණය ද පැතිර පවතී.
පරිපාලන අංශ
ප්රාදේශීය
රජය
මෙට්රොපොලිටන්
මහ නගර සභාව
බොක්ක
පේරු ඒකක 26 කට බෙදා ඇත: දෙපාර්තමේන්තු 24 ක්, කැලාඕ ව්යවස්ථාපිත පළාත සහ ලීමා පළාත (LIM) - එය ඕනෑම කලාපයකින් ස්වාධීන වන අතර රටේ අගනුවර ලෙස සේවය කරයි. ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාව යටතේ, දෙපාර්තමේන්තු 24 සහ කැලාඕ පළාතට ප්රාදේශීය ආණ්ඩුකාරවරයා සහ ප්රාදේශීය සභාවෙන් සමන්විත තේරී පත් වූ "ප්රාදේශීය" රජයක් ඇත.
ආණ්ඩුකාරවරයා විධායක ආයතනය පිහිටුවන අතර, අයවැය යෝජනා කරන අතර, නියෝග, යෝජනා සහ ප්රාදේශීය වැඩසටහන් නිර්මාණය කරයි. කලාපයේ ව්යවස්ථාදායක ආයතනය වන ප්රාදේශීය සභාව, අයවැය පිළිබඳ විවාද සහ ඡන්දය ප්රකාශ කරයි, ප්රාදේශීය නිලධාරීන් අධීක්ෂණය කරයි, සහ ආණ්ඩුකාරවරයා, නියෝජ්ය ආණ්ඩුකාරවරයා හෝ කවුන්සිලයේ ඕනෑම සාමාජිකයෙකු ධුරයෙන් ඉවත් කිරීමට ඡන්දය දිය හැකිය. ප්රාදේශීය ආණ්ඩුකාරවරයා සහ ප්රාදේශීය සභාව වහාම නැවත තේරී පත්වීමකින් තොරව වසර හතරක කාලයක් සේවය කරයි. මෙම රජයන් කලාපීය සංවර්ධනය සැලසුම් කරයි, රාජ්ය ආයෝජන ව්යාපෘති ක්රියාත්මක කරයි, ආර්ථික ක්රියාකාරකම් ප්රවර්ධනය කරයි සහ පොදු දේපළ කළමනාකරණය කරයි.
ලීමා වැනි පළාත් නගරාධිපතිවරයෙකුගේ ප්රධානත්වයෙන් යුත් නාගරික සභාවක් විසින් පරිපාලනය කරනු ලැබේ.[34] ප්රාදේශීය සහ නාගරික ආණ්ඩු වෙත බලය බෙදා හැරීමේ ඉලක්කය වූයේ මහජන සහභාගීත්වය වැඩි දියුණු කිරීමයි. රාජ්ය නොවන සංවිධාන විමධ්යගත කිරීමේ ක්රියාවලියේදී වැදගත් කාර්යභාරයක් ඉටු කළ අතර තවමත් ප්රාදේශීය දේශපාලනයට බලපෑම් කරයි.
පේරු හි සමහර ප්රදේශ දිස්ත්රික් ප්රදේශ අතිච්ඡාදනය වන අගනගර ප්රදේශ ලෙස අර්ථ දක්වා ඇත. ඒවායින් විශාලතම ප්රදේශය වන ලීමා අගනගර ප්රදේශය ඇමරිකාවේ හත්වන විශාලතම අගනගරය වේ.
විදේශ සබඳතා
මෑත දශක කිහිපය තුළ, පේරු හි විදේශ සබඳතා ඓතිහාසිකව එක්සත් ජනපදය සහ ආසියාව සමඟ සමීප සබඳතා මගින් ආධිපත්යය දරයි, විශේෂයෙන් ආසියා-පැසිෆික් ආර්ථික සහයෝගීතාව (APEC), ලෝක වෙළඳ සංවිධානය, පැසිෆික් සන්ධානය, මර්කෝසූර් සහ ඇමරිකානු රාජ්ය සංවිධානය (OAS) හරහා. පේරු යනු කලාපීය වෙළඳ කණ්ඩායම් කිහිපයක ක්රියාකාරී සාමාජිකයෙකු වන අතර ඇන්ඩියන් ජාතීන්ගේ ප්රජාවේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකි. එය OAS සහ එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය වැනි ජාත්යන්තර සංවිධානවල ද සාමාජිකයෙකි. කීර්තිමත් පේරු රාජ්ය තාන්ත්රිකයෙකු වන ජේවියර් පෙරෙස් ද කුයෙලර් 1981 සිට 1991 දක්වා එක්සත් ජාතීන්ගේ මහලේකම්වරයා ලෙස සේවය කළේය.
2021 වන විට පේරු ආර්ථික සහයෝගීතාව සහ සංවර්ධනය සඳහා වූ සංවිධානයට (OECD) සම්පූර්ණයෙන්ම ඒකාබද්ධ වීමට සැලසුම් කළ අතර, එහි ආර්ථික සාර්ථකත්වය සහ ආයතන ශක්තිමත් කිරීමට දරන උත්සාහයන් OECD හි කොටසක් වීමට සාධක ලෙස ආරෝපණය කළේය. පේරු ලෝක වෙළඳ සංවිධානයේ සාමාජිකයෙකු වන අතර, මෑතකදී පේරු-එක්සත් ජනපද නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම, චීන-පේරු නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම, යුරෝපීය සංගමයේ නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම, ජපානය සමඟ නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම් සහ තවත් බොහෝ ප්රධාන නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුම් අනුගමනය කර ඇත.
පේරු අනෙකුත් දකුණු ඇමරිකානු ජාතීන් සමඟ ඒකාබද්ධ සම්බන්ධතාවයක් පවත්වා ගෙන යන අතර, විවිධ දකුණු ඇමරිකානු අන්තර් රාජ්ය ගිවිසුම්වල සාමාජිකයෙකි, මෑතකදී ඇමරිකානු රාජ්ය සංවිධානය, මර්කෝසූර්, ඇන්ඩියන් ජාතීන්ගේ ප්රජාව, පැසිෆික් සන්ධානය සහ APEC. පේරු රාජ්යය ඓතිහාසිකව චිලී රාජ්යය සමඟ ආතති සහගත සබඳතා අත්විඳ ඇති අතර, පේරු එදිරිව චිලී ජාත්යන්තර අධිකරණ යෝජනාව සහ චිලී-පේරු සමුද්ර ආරවුල ඇතුළුව, සබඳතා වැඩිදියුණු කිරීම සඳහා කටයුතු කිරීමට දෙරට එකඟ වී ඇත.
ලීමා සමූහය පිහිටුවීම හරහා වෙනිසියුලාවේ අර්බුදය විසඳීම සඳහා පේරු රාජ්යය ප්රමුඛ කාර්යභාරයක් ඉටු කර ඇත.
2024 ගෝලීය සාම දර්ශකයට අනුව, පේරු රාජ්යය ලෝකයේ 99 වන සාමකාමීම රටයි.
හමුදා සහ නීතිය ක්රියාත්මක කිරීම
ලතින් ඇමරිකාවේ සිව්වන විශාලතම හමුදාව පේරු සතුය. පේරු රාජ්යයේ සන්නද්ධ හමුදාවන් - පේරු රාජ්යයේ සන්නද්ධ හමුදාවන් - පේරු නාවික හමුදාව (MGP), පේරු හමුදාව (EP) සහ පේරු ගුවන් හමුදාව (FAP) සමන්විත වන අතර, 2020 වන විට එහි මුළු කාර්ය මණ්ඩලය 392,660 කි (නිත්ය භටයින් 120,660 ක් සහ රක්ෂිත භටයින් 272,000 ක් ඇතුළුව). ඔවුන්ගේ ප්රධාන මෙහෙවර වන්නේ රටේ ස්වාධීනත්වය, ස්වෛරීභාවය සහ භෞමික අඛණ්ඩතාව ආරක්ෂා කිරීමයි.
ඔවුන්ගේ කාර්යයන් ශාඛාව අනුව වෙන් කර ඇත:
- පේරු හමුදාව මාණ්ඩලික ප්රධානියා, පාලන ආයතන දෙකක්, සහාය ආයතන දෙකක්, හමුදා කලාප පහක් සහ අණදෙන කාමර හයකින් සමන්විත වේ.
- පේරු ගුවන් හමුදාව නිල වශයෙන් 1929 මැයි 20 වන දින පේරු ගුවන් සේවා බලකාය ලෙස නිර්මාණය කරන ලදී. එහි ප්රධාන කාර්යය වන්නේ රටේ ගුවන් ආරක්ෂාව ලෙස සේවය කිරීමයි. එය ළඟා වීමට අපහසු ජනගහනය සඳහා සමාජ ආධාර ව්යාපාරවලට ද සහභාගී වේ, ආපදා වලදී ගුවන් පාලම් සංවිධානය කරයි, සහ ජාත්යන්තර සාම මෙහෙයුම් සඳහා සහභාගී වේ. එහි ප්රධාන ගුවන් කඳවුරු හතර පියුරා, කැලාඕ, අරෙක්විපා සහ ඉක්විටෝස් නගරවල පිහිටා ඇත.
- පේරු නාවික හමුදාව රටේ සමුද්ර, ගංගා සහ විල් ආරක්ෂාව භාරව සිටී. එය නාවිකයින් 26,000 කින් සමන්විත වේ. පිරිස් මට්ටම් තුනකට බෙදා ඇත: උසස් පිරිස්, කනිෂ්ඨ පිරිස් සහ නාවිකයින්.
හමුදාව පාලනය කරනු ලබන්නේ ප්රධාන අණදෙන නිලධාරියා, ආරක්ෂක අමාත්යාංශය සහ සන්නද්ධ හමුදා ඒකාබද්ධ අණදෙන නිලධාරියා (CCFFAA) යන දෙදෙනාම විසිනි. CCFFAA සතුව මෙහෙයුම් අණදෙන නිලධාරීන් සහ විශේෂ අණදෙන නිලධාරීන් සිටින අතර, ඔවුන් විසින් ආරක්ෂක කටයුතු සඳහා අවශ්ය හමුදා මෙහෙයුම් සහ විධායක බලය සපයන කාර්යයන් ඉටු කිරීම සිදු කරයි. 1999 දී බලහත්කාරයෙන් බඳවා ගැනීම අහෝසි කරන ලද අතර ස්වේච්ඡා හමුදා සේවය මගින් ප්රතිස්ථාපනය කරන ලදී. පේරු ජාතික පොලිසිය බොහෝ විට සන්නද්ධ හමුදාවන්හි කොටසක් ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත. කෙසේ වෙතත්, එයට සුවිශේෂී සංවිධානාත්මක ව්යුහයක් සහ තනිකරම සිවිල් වරමක් ඇත. එහි පුහුණුව සහ මෙහෙයුම්, විශේෂයෙන් පසුගිය දශක දෙක තුළ ත්රස්ත විරෝධී ඒකකයක් ලෙස, එය සුවිශේෂී මිලිටරි ලක්ෂණ වලින් පුරවා ඇති අතර, එය සැලකිය යුතු ගොඩබිම, මුහුද සහ ගුවන් හැකියාවන් සහ පුද්ගලයින් 140,000 ක් පමණ සිටින තථ්ය සිව්වන හමුදා ශාඛාවක් ලෙස නිරූපණය කිරීමට හේතු වේ. පේරු සන්නද්ධ හමුදා ආරක්ෂක අමාත්යාංශය හරහා වාර්තා කරන අතර පේරු ජාතික පොලිසිය අභ්යන්තර කටයුතු අමාත්යාංශය හරහා වාර්තා කරයි.
2000 දී පේරු හි අර්බුදය අවසන් වීමෙන් පසු, ෆෙඩරල් රජය ආරක්ෂක කටයුතු සඳහා වාර්ෂික වියදම් සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කර ඇත. 2016–2017 අයවැයෙන්, ආරක්ෂක වියදම් දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 1.1%ක් (ඩොලර් බිලියන 2.3ක්) වන අතර එය ආර්ජන්ටිනාවෙන් පසු දකුණු ඇමරිකාවේ දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයට සාපේක්ෂව දෙවන අඩුම වියදමයි. මෑතකදී, පේරු හි සන්නද්ධ හමුදා සිවිල් ආරක්ෂාව සඳහා යොදා ගෙන ඇත. 2020 දී, COVID-19 වසංගතය අතරතුර තබා ඇති දැඩි නිරෝධායන පියවර ක්රියාත්මක කිරීම සඳහා පේරු සිය හමුදා නිලධාරීන් සහ රක්ෂිත භටයින් පවා භාවිතා කළේය.
ආර්ථිකය
පේරුහි ආර්ථිකය ලෝකයේ 48 වන විශාලතම රටයි (PPP) විසින් ශ්රේණිගත කර ඇත), සහ ආදායම් මට්ටම ලෝක බැංකුව විසින් ඉහළ මධ්යම ලෙස වර්ගීකරණය කර ඇත. 2000 ගණන්වල අත්විඳින ලද ආර්ථික උත්පාතය හේතුවෙන් පේරු, 2011 වන විට, ලෝකයේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන ආර්ථිකයන්ගෙන් එකකි. එය 0.76 ක සාමාන්යයට වඩා ඉහළ මානව සංවර්ධන දර්ශකයක් (HDI) ඇති අතර එය 2024 දක්වා වසර ගණනාවක් පුරා ස්ථාවර දියුණුවක් පෙන්නුම් කර ඇති අතර එය තවත් ලකුණු 0.007 ක දියුණුවක් පෙන්නුම් කරයි. ඓතිහාසිකව, රටේ ආර්ථික කාර්ය සාධනය අපනයන සමඟ බැඳී ඇති අතර, එය ආනයන සහ බාහිර ණය ගෙවීම් සඳහා මූල්යකරණය සඳහා දැඩි මුදල් සපයයි. ඔවුන් සැලකිය යුතු ආදායමක් ලබා දී ඇතත්, ස්වයං-තිරසාර වර්ධනයක් සහ වඩාත් සමානාත්මතා ආදායම් බෙදා හැරීමක් නොපැහැදිලි බව ඔප්පු වී ඇත. 2015 දත්ත වලට අනුව, එහි මුළු ජනගහනයෙන් 19.3% ක් දුප්පත් ය, එයට අන්ත දරිද්රතාවයෙන් පෙළෙන 9% ක් ද ඇතුළත් ය. 2012 දී උද්ධමනය ලතින් ඇමරිකාවේ අඩුම අගය වූයේ 1.8% ක් පමණි, නමුත් තෙල් සහ භාණ්ඩ මිල ඉහළ යාමත් සමඟ 2013 දී වැඩි විය; 2014 වන විට එය 2.5% ක් වන අතර, 2023 දී 8.6% කි. 2012 දී විරැකියා අනුපාතය 3.6% කි.
පසුගිය දශක කිහිපය තුළ පේරු ආර්ථික ප්රතිපත්තිය පුළුල් ලෙස වෙනස් වී ඇත. 1968-1975 ජුවාන් වෙලාස්කෝ අල්වරාඩෝගේ රජය රැඩිකල් ප්රතිසංස්කරණ හඳුන්වා දුන් අතර, ඒවාට කෘෂිකාර්මික ප්රතිසංස්කරණ, විදේශීය සමාගම් අත්පත් කර ගැනීම, ආර්ථික සැලසුම් ක්රමයක් හඳුන්වාදීම සහ විශාල රාජ්ය අංශයක් නිර්මාණය කිරීම ඇතුළත් විය. ආදායම් නැවත බෙදා හැරීම සහ සංවර්ධිත ජාතීන් මත ආර්ථික යැපීම අවසන් කිරීම යන ඔවුන්ගේ අරමුණු සාක්ෂාත් කර ගැනීමට මෙම පියවර අසමත් විය.
මෙම ප්රතිඵල තිබියදීත්, බොහෝ ප්රතිසංස්කරණ 1990 ගණන් වන තෙක් ආපසු හැරවූයේ නැත, ඇල්බර්ටෝ ෆුජිමෝරිගේ ලිබරල්කරණ රජය මිල පාලනය, ආරක්ෂණවාදය, විදේශ සෘජු ආයෝජන සීමා කිරීම් සහ සමාගම්වල බොහෝ රාජ්ය අයිතිය අවසන් කරන තෙක්.
2010 වන විට සේවා අංශය පේරු දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 53% ක් වන අතර, පසුව නිෂ්පාදන (22.3%), නිස්සාරණ කර්මාන්ත (15%) සහ බදු (9.7%) වේ. මෑත කාලීන ආර්ථික වර්ධනයට හේතු වූයේ සාර්ව ආර්ථික ස්ථාවරත්වය, වැඩිදියුණු කළ වෙළඳ කොන්දේසි සහ ආයෝජන සහ පරිභෝජනය ඉහළ යාමයි. 2006 අප්රේල් 12 වන දින අත්සන් කරන ලද එක්සත් ජනපදය සමඟ නිදහස් වෙළඳ ගිවිසුමක් ක්රියාත්මක කිරීමෙන් පසු වෙළඳාම තවදුරටත් වැඩි වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කරන ලදී. පේරු හි ප්රධාන අපනයන වූයේ තඹ, රත්තරන්, සින්ක්, රෙදිපිළි සහ මාළු ආහාර වේ; එහි ප්රධාන වෙළඳ හවුල්කරුවන් වූයේ එක්සත් ජනපදය, චීනය, බ්රසීලය සහ චිලී ය.
2019 දී, ජාතික සංඛ්යාලේඛන හා තොරතුරු විද්යා ආයතනයට (INEI) අනුව, අවිධිමත් සේවකයින් ශ්රම වෙළඳපොළෙන් 70% ක් නියෝජනය කරයි. 2016 දී, මිලියන තුනක් පමණ ළමුන් සහ නව යොවුන් වියේ පසුවන්නන් අවිධිමත් අංශයේ සේවය කළහ.
පතල් කර්මාන්තය
රට අමුද්රව්ය අපනයනය සඳහා පතල් කැණීම මත දැඩි ලෙස රඳා පවතින අතර, එය 2023 දී අපනයනයෙන් 61.3% ක් නියෝජනය කළේය. 2019 දී, රට ලෝකයේ දෙවන විශාලතම තඹ සහ සින්ක් නිෂ්පාදකයා, අටවන විශාලතම රන් නිෂ්පාදකයා, තුන්වන විශාලතම ඊයම් නිෂ්පාදකයා, හතරවන විශාලතම ටින් නිෂ්පාදකයා, පස්වන විශාලතම බෝරෝන් නිෂ්පාදකයා, සහ හතරවන විශාලතම මොලිබ්ඩිනම් නිෂ්පාදකයා - ගෑස් සහ තෙල් ගැන සඳහන් නොකරමු. 2023 දී එය ගෝලීය වශයෙන් රිදී නිෂ්පාදනයේ තුන්වන විශාලතම නිෂ්පාදකයා විය. ලතින් ඇමරිකාවේ පතල් කැණීමේ නායකත්වය සහ ශක්තිමත් පතල් කැණීමේ ඉතිහාසයක් සහ ගමන් පථයක් පවත්වා ගනිමින්, ගෝලීය පතල් කැණීමේදී රට අපේක්ෂිත තරඟකාරී ස්ථානයක් ඇත. කුඩා කාර්මිකකරණය; පේරු භාණ්ඩ මිලෙහි ජාත්යන්තර විචලනයෙන් පීඩා විඳිති.
පේරු හි රන් නිස්සාරණයේ ප්රධාන මූලාශ්රය වන්නේ කජමාර්කා හි යනාකොචා පතලයි. එය දකුණු ඇමරිකාවේ විශාලතම රන් පතල ලෙසත් ලෝකයේ දෙවන විශාලතම රන් පතල ලෙසත් සැලකේ. 2005 දී රන් අවුන්ස 3,333,088 (ග්රෑම් 94,491,500)ක් නිෂ්පාදනය කරන ලදී. පතල් අපනයනවල පතල් අපනයනවල පතල් වර්ධනයේ දර්ශකයක් දැකිය හැකි අතර එය 1990 දී ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 1,447 සිට 2023 දී ඇමරිකානු ඩොලර් මිලියන 39,639 දක්වා වර්ධනය වී ඇත.
කෘෂිකර්මාන්තය
පේරු යනු ලොව විශාලතම ක්විනෝවා සහ මැකා නිෂ්පාදකයින් වන අතර, අලිගැට පේර, බ්ලූබෙරි, ආර්ටිකෝක් සහ ඇස්පරගස් නිෂ්පාදකයින් 5 දෙනාගෙන් එකකි, කෝපි සහ කොකෝවා ලෝකයේ විශාලතම නිෂ්පාදකයින් 10 දෙනාගෙන් එකකි, සහ අර්තාපල් සහ අන්නාසි ලෝකයේ විශාලතම නිෂ්පාදකයින් 15 දෙනාගෙන් එකකි, මිදි, උක්, සහල්, කෙසෙල්, බඩ ඉරිඟු සහ මඤ්ඤොක්කා සැලකිය යුතු නිෂ්පාදනයක් ද ඇත; එහි කෘෂිකර්මාන්තය සැලකිය යුතු ලෙස විවිධාංගීකරණය වී ඇත. පශු සම්පත් සම්බන්ධයෙන්, පේරු යනු ලොව විශාලතම කුකුළු මස් නිෂ්පාදකයින් 20 දෙනාගෙන් එකකි.
2022 අගෝස්තු මාසයේදී ප්රකාශයට පත් කරන ලද එක්සත් ජාතීන්ගේ ආහාර හා කෘෂිකර්ම සංවිධානයේ (FAO) වාර්තාවකට අනුව, පේරු ජනගහනයෙන් අඩක් මධ්යස්ථ ආහාර අනාරක්ෂිත (මිලියන 16.6 ක ජනතාවක්) වන අතර, 20% කට වඩා (මිලියන 6.8 ක ජනතාවක්) දැඩි ආහාර අනාරක්ෂිත තත්වයක සිටිති: ඔවුන් මුළු දවසම හෝ දින කිහිපයක් ආහාර නොමැතිව සිටිති.
FAO පේරු හි අධ්යක්ෂවරයා අවධාරණය කරන්නේ "ජනගහනයට ප්රමාණවත් ආහාර ඇති රටක ඇති මහා විරුද්ධාභාසය මෙයයි. පේරු යනු ශුද්ධ ආහාර නිෂ්පාදකයෙකු වන අතර කලාපයේ ප්රධාන කෘෂි අපනයන බලවතුන්ගෙන් එකකි. ආහාර අනාරක්ෂිත භාවයට හේතුව ඉහළ සමාජ අසමානතාවය සහ අඩු වැටුප් වන අතර, පේරු හි අවම වැටුප දකුණු ඇමරිකාවේ අඩුම එකක් වන අතර විශාල අවිධිමත් අංශයකි. FAO ට අනුව, කුඩා ගොවීන් කුසගින්නෙන් පෙළෙනවා. දුර්වල වැටුප් ලබන ඔවුන් දේශගුණික විපර්යාසවල බලපෑම්වලින් ද පීඩා විඳින අතර ඔවුන්ගේ භූමියේ මත්ද්රව්ය ජාවාරම සහ පස වෙහෙසට පත් කරන පතල් ක්රියාකාරකම්වල ගැටලුවට මුහුණ දෙයි."
සංචාරක ව්යාපාරය
මසුන් ඇල්ලීම සහ පතල් කැණීම පිටුපස පේරු හි තුන්වන විශාලතම කර්මාන්තය සංචාරක ව්යාපාරය වේ. සංචාරක ව්යාපාරය ප්රධාන වශයෙන් පුරාවිද්යාත්මක ස්මාරක කෙරෙහි යොමු වී ඇති අතර, එහි පුරාවිද්යාත්මක ස්ථාන ලක්ෂයකට වඩා ඇත. පේරු රජය විසින් කරන ලද අධ්යයනයකට අනුව, පේරු වෙත පැමිණීමෙන් පසු සංචාරකයින්ගේ තෘප්තිමත් අනුපාතය 94% කි. පේරු ඇමරිකාවේ විශාලතම සංචාරක ගමනාන්තයක් බවට පත්ව ඇති අතර රටේ වේගයෙන්ම වර්ධනය වන කර්මාන්තය වන අතර පසුගිය වසර පහ තුළ වාර්ෂිකව 25% ක අනුපාතයකින් වර්ධනය වන අතර එය දකුණු ඇමරිකාවේ වෙනත් ඕනෑම රටක ඉහළම වර්ධන වේගයයි.
සංචාරක ව්යාපාරය පේරු හි දළ දේශීය නිෂ්පාදිතයෙන් 7% ක බලපෑමක් ඇති කරයි, එය විදේශ වෙළඳ හා සංචාරක අමාත්යාංශය යටතේ අපනයන හා සංචාරක කටයුතු සඳහා පේරු ප්රවර්ධන කොමිසම විසින් නියාමනය කර උත්තේජනය කරනු ලැබේ. මේ හේතුව නිසා, 2011 දී මාර්කා පේරු නිර්මාණය කරන ලද අතර, එය රට තුළ නිර්මාණය කරන ලද නිෂ්පාදන මිලදී ගැනීම සහ පරිභෝජනය ප්රවර්ධනය කිරීම සඳහා පේරු සමාගම් සහ ආරම්භක සමාගම් සමඟ එක්ව විදේශ වෙළඳ හා සංචාරක අමාත්යාංශයේ මුලපිරීමකි. මෙම මුලපිරීමේ කුළුණු වන්නේ: අපනයන, සංචාරක සහ ආයෝජන. රටේ ආර්ථික වශයෙන් ක්රියාකාරී ජනගහනයෙන් 11% ක් (සෘජු රැකියා 484 000 ක් සහ වක්ර රැකියා 340,000 ක්) සංචාරක ව්යාපාරයේ නියුක්ත වන අතර, ඔවුන්ගෙන් වැඩි දෙනෙක් ආගන්තුක සත්කාර සහ ප්රවාහන ක්ෂේත්රයේ සේවය කරති. පේරු සංස්කෘතික, පාරිසරික, ත්රාසජනක, ගැස්ට්රොනොමික්, වෙරළ සහ සුඛෝපභෝගී සංචාර සඳහා පරිපූර්ණ බව දන්නා කරුණකි.
සංචාරකයින් වැඩිපුරම සංචාරය කරන ස්ථාන වන්නේ ලීමා නගර සහ එහි ඓතිහාසික මධ්යස්ථානය වන කුස්කෝ වන අතර එය එහි ඉන්කා සහ යටත් විජිත ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයෙන් සංලක්ෂිත වේ, නමුත් එහි ප්රධාන ආකර්ෂණයන් වන්නේ ඉන්කාවරුන්ගේ පූජනීය නිම්නය සහ මචු පික්චු ය. කුස්කෝ හි අනෙකුත් ප්රසිද්ධ ස්ථාන අතර කොරිකන්චා, ඔලන්ටයිටම්බෝ, පිසාක් සහ තවත් බොහෝ දේ ඇතුළත් වේ. අරෙක්විපා යනු ඓතිහාසික මධ්යස්ථානය සඳහා, කොල්කා කැනියොන් සහ අවසානයේ ටිටිකාකා විල හරහා පූනෝ සඳහා විශාල සංචාරක ගමනාන්තයකි. රටේ ප්රධාන සංචාරක පරිපථය වන්නේ දකුණු පරිපථය වන අතර එයට ඉකා, නස්කා, පිස්කෝ, පැරකාස්, අයකුචෝ, පුවර්ටෝ මැල්ඩොනාඩෝ සහ වාස්තු විද්යාත්මක, සංස්කෘතික හා ස්වාභාවික ආකර්ෂණීය ස්ථාන සහිත අනෙකුත් නගර ඇතුළත් වේ. දෙවන වැදගත්ම මාර්ගය වන්නේ ත්රාසජනක සංචාරක මූලස්ථානය සහ නිව් ඇන්ඩියන් ආහාර විද්යාව සඳහා ප්රධාන යොමු ලක්ෂ්යය වන ඇන්කාෂ් දෙපාර්තමේන්තුවේ කැලෙජොන් ඩි හුවායිලාස් ය. පේරු හි ලෝක උරුම ස්ථාන 14 ක් සහ ජාතික වනෝද්යාන 11 ක් ඇත.
පේරු හි තවත් බොහෝ සංචාරක මාර්ග තිබේ. මේවා අතර මැන්ටාරෝ ගංගා නිම්නයේ ඒවා වන අතර එහි එක් අක්ෂයක් ලෙස හුවාන්කායෝ නගරය සහ තවත් අක්ෂයක් ලෙස ටර්මා නිම්නය ඇත, එය අනෙක් අතට මධ්යම වනාන්තරයට සහ චාන් චෑන් පිහිටා ඇති ටෘජිලෝ හි උතුරු නගරයට පිවිසෙන දොරටුව වන අතර, ලෝකයේ විශාලතම ඇඩෝබ් බලකොටුව වන හුවාන්චාකෝ හි සාම්ප්රදායික ස්පා සහ චිමු සංස්කෘතියට අයත් හුවාකාස් ඩෙල් සොල් සහ ඩි ලා ලූනා ද ඉතා ජනප්රිය ගමනාන්ත වේ. විදේශ වෙළඳ හා සංචාරක අමාත්යාංශයට අනුව, 2015 තුළ විදේශීය සංචාරකයින්ගේ පැමිණීම 7% කින් වැඩි වූ අතර එමඟින් රටට ඇමරිකානු ඩොලර් බිලියන 3.5 ක විදේශ මුදල් උපයා ගැනීමට ඉඩ තිබුණි.
කර්මාන්තය
නිෂ්පාදනයේ මුළු වටිනාකම මත පදනම්ව, ලෝක බැංකුව සෑම වසරකම ඉහළම නිෂ්පාදන රටවල් ලැයිස්තුගත කරයි. 2019 ලැයිස්තුවට අනුව, පේරු ලෝකයේ 50 වන වටිනාම කර්මාන්තය (ඩොලර් බිලියන 28.7) වේ.
2011 සහ 2016 දී පේරු ලොව විශාලතම මාළු පිටි සැපයුම්කරු විය. එය ලොව ප්රමුඛතම ඇල්පකා ලොම් නිෂ්පාදකයා වන අතර ලතින් ඇමරිකාවේ කපු රෙදිපිළි ඇඟලුම් අපනයනය කරන ප්රධානතම රට වන අතර එහි ස්වාභාවික ධනය නිසා එය ලොව පුරා පොලිමර් කර්මාන්තයේ දියුණුව සඳහා විශිෂ්ට ස්ථානයකි. රට ආර්ථික වර්ධනයේ අවධියක පවතින අතර නිදහස් වෙළඳ ප්රදේශවල අත්සන් කර ඇති ගිවිසුම් සහ ගිවිසුම් අනුව, ව්යාපාර සංවර්ධනය කිරීම සඳහා වඩාත් ආකර්ශනීය දකුණු ඇමරිකානු ජාතීන්ගෙන් එකක් බවට පත්වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.
යටිතල පහසුකම්
ප්රවාහනය
2021 දී පේරු හි මාර්ග ජාලය කිලෝමීටර් 175,589 (සැතපුම් 109,106) ක අධිවේගී මාර්ග වලින් සමන්විත වූ අතර කිලෝමීටර් 29,579 (සැතපුම් 18,380) ක කාපට් අතුරා ඇත. රටේ කැපී පෙනෙන සමහර මහාමාර්ග වන්නේ පෑන් ඇමරිකානු අධිවේගී මාර්ගය සහ අන්තර් සාගරික අධිවේගී මාර්ගයයි. 2016 දී, රට තුළ කිලෝමීටර් 827 (සැතපුම් 514) ක අනුපිටපත් අධිවේගී මාර්ග තිබූ අතර, තවත් අනුපිටපත් සඳහා ආයෝජනය කරමින් සිටියේය: 2026 දී කිලෝමීටර් 2,634 (සැතපුම් 1,637) ක සැලැස්මක් තිබුණි. රටේ දුම්රිය ජාලය කුඩා ය: 2018 දී, රටේ දුම්රිය මාර්ග කිලෝමීටර් 1,939 (සැතපුම් 1,205) ක් පමණි.
පේරු හි ලීමා, කුස්කෝ සහ අරෙක්විපා වැනි වැදගත් ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළවල් ඇත. 2017 දී දකුණු ඇමරිකාවේ කාර්යබහුලම ගුවන් තොටුපළ 10 වූයේ සාඕ පවුලෝ-ගුආරුල්හෝස් (බ්රසීලය), බොගෝටා (කොලොම්බියාව), සාඕ පවුලෝ-කොන්ගොන්හාස් (බ්රසීලය), සන්තියාගෝ (චිලී), ලීමා (පේරු), බ්රසීලියා (බ්රසීලය), රියෝ ද ජැනයිරෝ (බ්රසීලය), බුවනෝස් අයර්ස්-ඒරොපාර්ක් (ආර්ජන්ටිනාව), බුවනෝස් අයර්ස්-එසෙයිසා (ආර්ජන්ටිනාව) සහ මිනාස් ජෙරයිස් (බ්රසීලය) ය. පේරු පුරා බහු ගුවන් තොටුපළ පුළුල් කිරීම් දැනට ඉදිවෙමින් පවතින අතර, ප්රධාන දෙක වන්නේ ජෝර්ජ් චාවේස් ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළ සහ චින්චෙරෝ ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළයි. පේරු හි විශාලතම ගුවන් තොටුපළ වන ජෝර්ජ් චාවේස් ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළ, නව ධාවන පථයක්, පාලන කුළුණක් සහ නව පර්යන්තයක් ඉදිකිරීම මෙන්ම නව හෝටල්, සැපයුම් ගොඩනැගිලි සහ භාණ්ඩ අංශය ද ඇතුළත් පුළුල් කිරීමකට භාජනය වෙමින් පවතී. සමස්තයක් වශයෙන්, ඒවා සියුඩාඩ් ඒරොපුවර්ටෝ, ගුවන් තොටුපළ නගරය සෑදී ඇත. එය සෑම වසරකම මගීන් මිලියන 40 කට ප්රවාහන පහසුකම් සපයන අතර 2024 දෙසැම්බර් මාසයේදී අවසන් කෙරේ. තවත් අභිලාෂකාමී ගුවන් තොටුපළ ව්යාපෘතියක් වන්නේ කුස්කෝ හි චින්චෙරෝ ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළයි. නව ගුවන් තොටුපළ පැරණි ඇලෙජැන්ඩ්රෝ වේලාස්කෝ ඇස්ටෙට් ජාත්යන්තර ගුවන් තොටුපළ ප්රතිස්ථාපනය කිරීමට සහ ජාත්යන්තර මාර්ග හඳුන්වා දීමෙන් මගීන්ට ලීමා හි නැවතුමක් මඟ හැරීමට උපකාර කිරීමට සූදානම් වේ.
පේරු හි කැලාඕ, ඉලෝ සහ මාතාරානි හි වැදගත් වරායන් ඇත. 2018 දී දකුණු ඇමරිකාවේ වඩාත් ක්රියාකාරී වරායන් 15 වූයේ: සැන්ටොස් වරාය (බ්රසීලය), බහියා ද කාටජිනා වරාය (කොලොම්බියාව), කැලාඕ (පේරු), ගුවායාකිල් (ඉක්වදෝරය), බුවනෝස් අයර්ස් (ආර්ජන්ටිනාව), සැන් ඇන්ටෝනියෝ (චිලී), බුවනවෙන්ටුරා (කොලොම්බියාව), ඉටජායි (බ්රසීලය), වල්පරයිසෝ (චිලී), මොන්ටෙවීඩියෝ (උරුගුවේ), පරානගුවා (බ්රසීලය), රියෝ ග්රෑන්ඩ් (බ්රසීලය), සාඕ ෆ්රැන්සිස්කෝ ඩෝ සුල් (බ්රසීලය), මනාස් (බ්රසීලය) සහ කොරොනෙල් (චිලී). කැලාඕ වරාය දැනට පේරු හි විශාලතම වරාය වන නමුත්, ලීමා හි උතුරින් චැන්කේ හි චීනය සහ පේරු අතර ඒකාබද්ධ ව්යාපෘතියක් වන චැන්කේ වරාය විසින් ඉක්මනින්ම අභිබවා යනු ඇත. අවසන් වූ විට, වරාය ලතින් ඇමරිකාවේ විශාලතම වරාය බවට පත්වනු ඇත. 2024 නොවැම්බර් 14 වන දින නිල වශයෙන් විවෘත කරන ලද චැන්කේ වරාය දකුණු ඇමරිකාව සහ ආසියාව අතර වෙළඳාම සඳහා ප්රධාන දොරටුවක් වන අතර එය පැසිෆික් කලාපය හරහා නැව්ගත කිරීමේ කාලය සැලකිය යුතු ලෙස අඩු කරයි.
බලශක්තිය
විදුලිබල අංශය මෑත වසරවලදී කැපී පෙනෙන දියුණුවක් අත්විඳ ඇත. විදුලි ආලෝකය සහිත නිවාස සංඛ්යාව 2007 දී 82% සිට 2016 දී 94.2% දක්වා වර්ධනය වූ අතර, සේවා සැපයීමේ ගුණාත්මකභාවය සහ කාර්යක්ෂමතාව ද වැඩිදියුණු විය. වත්මන් විදුලි උත්පාදන ධාරිතාව තාප ශක්තිය සහ ජල විදුලි බලශක්ති ප්රභවයන් අතර ඒකාකාරව බෙදී ඇත. ජාතික අන්තර් සම්බන්ධිත විදුලි පද්ධතිය සම්බන්ධිත ජනගහනයෙන් 85% ක් සපයන අතර, රටේ ඉතිරි ප්රදේශ ආවරණය වන හුදකලා පද්ධති කිහිපයක් ඇත. 2022 ඔක්තෝබර් මාසයේ පේරු විදුලි නිෂ්පාදනය මුළු ටෙරාවොට් පැය 5.1 කි. මෙයින් 52% ක් ජල විදුලි බලාගාරවලින් ද, 38.3% ක් තාප විදුලි බලාගාරවලින් ද, 9.7% ක් සුළං, සූර්ය සහ වෙනත් පුනර්ජනනීය බලශක්ති බලාගාරවලින් ද ලැබුණි.
2021 දී, පේරු රාජ්යයේ ස්ථාපිත පුනර්ජනනීය විදුලිය සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, ජල විදුලිය මෙගාවොට් 5,490 ක් (ලෝකයේ 34 වන විශාලතම), සුළං බලය මෙගාවොට් 409 ක් (ලෝකයේ 49 වන විශාලතම), සූර්ය බලය මෙගාවොට් 336 ක් (ලෝකයේ 62 වන විශාලතම) සහ ජෛව ස්කන්ධය මෙගාවොට් 185 ක් විය.
සෞඛ්ය සේවා
පෑන් ඇමරිකානු සෞඛ්ය සංවිධානයට අනුව, පිරිමින්ගේ ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 72.6 ක් වන අතර කාන්තාවන් සඳහා එය අවුරුදු 77.9 කි. ළදරු මරණ අනුපාතය උපත් දහසකට දහඅටක් වන අතර එය 1990 සිට 2011 දක්වා 76% කින් අඩු වී ඇත. පේරු ජාතිකයන්ගේ මරණයට ප්රධාන හේතු වන්නේ නියෝප්ලාස්ම්, ඉන්ෆ්ලුවෙන්සා සහ නියුමෝනියාව, බැක්ටීරියා රෝග, ඉෂ්මික් හෘද රෝග සහ මස්තිෂ්ක වාහිනී රෝග ය. 2017 ජනගහන හා නිවාස සංගණනවලට අනුව, ජනගහනයෙන් 75.5% කට යම් ආකාරයක සෞඛ්ය රක්ෂණයක් ඇත, එනම් පුද්ගලයින් 22,173,663 ක්, එසේ තිබියදීත්, ජනගහනයෙන් 24.5% කට කිසිදු ආකාරයක රක්ෂණයක් නොමැත.
ජන විකාශනය
2022 වසර දක්වා ජාතික සංඛ්යාලේඛන හා තොරතුරු විද්යා ආයතනයේ ඇස්තමේන්තු සහ ප්රක්ෂේපණවලට අනුව, ජනගහනය 33,396,698 ක් වන පේරු, දකුණු ඇමරිකාවේ සිව්වන වැඩිම ජනගහනයක් සහිත රට වේ. එහි ජනගහන ඝනත්වය වර්ග කිලෝමීටරයකට වැසියන් 25.79 ක් (වර්ග සැතපුම් 66.8) වන අතර එහි වාර්ෂික වර්ධන වේගය 1.1% කි. පේරු ජනගහනයෙන් 58.8% ක් වෙරළ තීරයේ, 27% ක් කඳුකරයේ සහ 14.2% ක් වනාන්තරයේ ජීවත් වෙති. 2020 දී, පේරු ජාතිකයන් මිලියන 27 ක් නාගරික ප්රදේශවල ජීවත් වූ අතර එය ජනගහනයෙන් 80% ක් නියෝජනය කරයි. 1940 දී පේරු හි ජනගහනය මිලියන හතක් විය; 1950 සහ 2000 අතර, පේරු හි ජන විකාශන වර්ධන වේගය 2.6% සිට 1.6% දක්වා අඩු වූ අතර, 2050 දී ජනගහනය ආසන්න වශයෙන් මිලියන 42 දක්වා ළඟා වනු ඇතැයි අපේක්ෂා කෙරේ.
2017 වන විට, 79.3% නාගරික ප්රදේශවල සහ 20.7% ග්රාමීය ප්රදේශවල ජීවත් විය. ප්රධාන නගර අතරට ලීමා අගනගර ප්රදේශය (මිලියන 9.8 කට අධික ජනතාවක් වාසය කරයි), අරක්විපා, ටෘජිලෝ, චික්ලයෝ, පියුරා, ඉකිටෝස්, කුස්කෝ, චිම්බෝටේ සහ හුවාන්කායෝ; 2007 සංගණනයේදී සියල්ලෝම 250,000කට වඩා වැඩි ජනගහනයක් වාර්තා කළෝය. අරක්විපා යනු පේරු හි දෙවන විශාලතම නගරය වන අතර ඇස්තමේන්තුගත ජනගහනය 1,177,000 ක් වන අතර ටෘජිලෝ 1,048,000 ක් සිටින තුන්වන විශාලතම නගරය වේ. පේරු හි දන්නා සම්බන්ධ නොවූ ඇමරින්දියන් ගෝත්ර 15ක් ඇත. 2016 ලෝක බැංකුවේ නවතම දත්ත වලට අනුව පේරු හි ආයු අපේක්ෂාව අවුරුදු 75.0 කි (පිරිමින් සඳහා 72.4 සහ කාන්තාවන් සඳහා 77.7). ආර්ථික වශයෙන් ක්රියාකාරී ජනගහනය මුළු ජනගහනයෙන් 53.78% ක් හෙවත් 17,830,500 ක් පමණ වේ. විශාලතම නගර වෙරළ තීරයේ පිහිටා ඇති අතර, සුල්ලානා, පියුරා, චික්ලායෝ, ටෘජිලෝ, චිම්බෝට්, ලීමා සහ ඉකා වැනි නගර වේ. කඳුකරයේ, අරෙක්විපා, කුස්කෝ, හුවාන්කායෝ, කැජමාර්කා සහ ජූලියාකා නගර කැපී පෙනේ. අවසාන වශයෙන්, වනාන්තරයේ, ඉක්විටෝස් වඩාත් වැදගත් වන අතර, පසුව පුකල්පා, ටාරපොටෝ, මොයොබම්බා සහ ටින්ගෝ මරියා වේ.
පේරු හි විශාලතම නගර ජාතික සංඛ්යාලේඛන සහ තොරතුරු විද්යා ආයතනය - INEI (ඇස්තමේන්තුගත 2024) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rank | කලාපය | Pop. | Rank | කලාපය | Pop. | ||||
ලීමා අරෙක්විපා | 1 | ලීමා | ලිමා | 10,213,900 (නාගරික ජන.) | 11 | ඉකා | ඉකා | 362,400 | ටෘජිලෝ චික්ලායෝ |
| 2 | අරෙක්විපා | අරෙක්විපා | 1,177,200 (නාගරික ජන.) | 12 | ජුලියාකා | පූනෝ | 341,700 | ||
| 3 | ටෘජිලෝ | ලා ලිබරෙටෙඩ් | 1,048,800 (නාගරික ජන.) | 13 | ටැක්නා | ටක්නා | 327,800 | ||
| 4 | චික්ලායෝ | ලැම්බයෙක් | 615,700 (නාගරික ජන.) | 14 | අයකුචෝ | අයකුචෝ | 261,200 | ||
| 5 | පියුරා | පියුරා | 586,300 | 15 | කජමර්සා | කාජමර්කා | 254,300 | ||
| 6 | හුවාන්කායෝ | ජුනින් | 563,400 | 16 | හුආනුකෝ | හුවනුකෝ | 242,400 | ||
| 7 | කුස්කෝ | කුස්කෝ | 490,900 | 17 | චින්චා ඇල්ටා | ඉකා | 222,500 | ||
| 8 | ඉක්විටෝස් | ලොරෙටෝ | 458,300 | 18 | සුල්ලානා | පියුරා | 209,200 | ||
| 9 | පුකල්පා | උකායලි | 428,700 | 19 | හුවාචෝ | ලිමා | 192,100 | ||
| 10 | චිම්බෝට් | ආන්කාශ් | 410,300 | 20 | ටරපොටෝ | සැන් මාර්ටින් | 178,800 | ||
ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්
- මෙස්ටිසෝ (60.2%)
- දේශීය (25.75%)
- සුදු (5.89%)
- කළු (3.57%)
- නැගෙනහිර ආසියානු (0.16%)
- වෙනත් (4.42%)
පේරු යනු සියවස් පහක් පුරා විවිධ ජනයාගේ අනුප්රාප්තික රැළි මගින් නිර්මාණය වූ බහු වාර්ගික ජාතියකි. 16 වන සියවසේ ස්පාඤ්ඤ ආක්රමණයට පෙර සහස්ර ගණනාවක් තිස්සේ ඇමරින්ඩියන්වරු පේරු භූමියේ වාසය කළහ; ඉතිහාසඥ නොබල් ඩේවිඩ් කුක්ට අනුව, ඔවුන්ගේ ජනගහනය 1520 ගණන්වල මිලියන 5–9 කට ආසන්න සිට 1620 දී 600,000 දක්වා අඩු වූයේ ප්රධාන වශයෙන් බෝවන රෝග නිසාය.
2017 සංගණනයට ප්රථම වරට ජනවාර්ගික ස්වයං හඳුනාගැනීම පිළිබඳ ප්රශ්නයක් ඇතුළත් විය. ප්රතිඵලවලට අනුව, ජනතාවගෙන් 60.2% ක් තමන් මෙස්ටිසෝ ලෙසත්, 22.3% ක් තමන් කෙචුවා ලෙසත්, 5.9% ක් තමන් සුදු ලෙසත්, 3.6% ක් තමන් කළු ලෙසත්, 2.4% ක් තමන් අයිමාරා ලෙසත්, 2.3% ක් තමන් වෙනත් ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් ලෙසත්, 3.3% ක් තම ජනවාර්ගිකත්වය ප්රකාශ කළේ නැත. පේරු ඉතිහාසයේ විවිධ අවධීන්හිදී, ජනවාර්ගික සංයුතිය වෙනස් වී ඇති අතර, බහු සමාජ ආර්ථික හා සමාජ සංස්කෘතික සාධක, උපත් පාලනය, ඉහළ මරණ අනුපාත, බැහැර කිරීම යනාදිය හේතුවෙන් ඇමරින්ඩියන් අනුපාතය අඛණ්ඩව පහත වැටෙමින් පවතී. යටත් විජිත යුගයේ ආරම්භයේ සිට අද දක්වා ආරම්භ වූ සියලුම ජනවාර්ගික කොටස් මන්දගාමී සාමාන්යකරණය වූ විකෘතිකරණයකට රට නැඹුරු වේ. පේරු ජනගහනයෙන් බහුතරයක් මෙස්ටිසෝ බවට පත්ව ඇති නිසා, සමහරු කඳුකරයේ සහ වනාන්තරයේ ස්වදේශිකයන් කෙරෙහි උසස් සංකීර්ණයක් අත්විඳිති, එක්කෝ ඔවුන් වචනයක් නිසි ලෙස උච්චාරණය නොකිරීම නිසා හෝ හුදෙක් පෙළක් හොඳින් කියවීමට නොදන්නා නිසා, ඔවුන් කෙරෙහි ජාතිවාදයක් ඇති කිරීමට හේතු විය.
පේරු හි උපරාජ පාලන සමයේදී, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් සහ අප්රිකානුවන් විශාල වශයෙන් පැමිණි අතර, එකිනෙකා සමඟ සහ ස්වදේශික ජනගහනය සමඟ, ප්රධාන වශයෙන් වෙරළ තීරයේ (කඳුකරය සහ වනාන්තරය ඉතා සුළු මිශ්ර ස්වදේශික බහුතරයක් පවත්වා ගෙන ගියේය) බහුලව මිශ්ර විය. නිදහසින් පසු මැද පෙරදිග සමඟ ස්පාඤ්ඤය, ඉතාලිය, එංගලන්තය, ප්රංශය සහ ජර්මනියෙන් යුරෝපීය සංක්රමණයක් සිදු විය. 1854 දී පේරු එහි කළු වහලුන් නිදහස් කළේය. වහල්භාවය අවසන් වීමෙන් පසු 1850 ගණන්වල කම්කරුවන් ලෙස චීන සහ ජපන් ජාතිකයන් පැමිණි අතර එතැන් සිට පේරු සමාජයේ ප්රධාන බලපෑමක් බවට පත්ව ඇත. පළමු ක්රොඒෂියානු සංක්රමණිකයන් 1573 දී ඩුබ්රොව්නික් සිට පේරු වෙත පැමිණියහ.
මෑත දශක කිහිපය තුළ, පේරු සංක්රමණ සංඛ්යාලේඛන කැපී පෙනෙන වර්ධනයක් පෙන්නුම් කර ඇති අතර වර්තමානයේ පේරු ජාතිකයන්ගෙන් 10% කට වඩා වැඩි පිරිසක් රටින් පිටත ජීවත් වෙති. මෙම සංක්රමණික ව්යාපාරය 2000 වසරේ සිට උද්දීපනය වී ඇති අතර, 1990 සිට 2011 දක්වා පේරු සංක්රමණිකයින්ගේ නිල සංඛ්යාව 2,444,634 කි. මෙය පැවත එන ජනගහනය සහ අසල්වැසි රටවල අත්යවශ්යයෙන්ම දක්නට ලැබෙන නීති විරෝධී පාවෙන ජනගහනය සැලකිල්ලට නොගනී. පසුගිය වසර 82 තුළ පේරු ජාතිකයන් මිලියන 3.5 කට වැඩි පිරිසක් රටින් සංක්රමණය වී ඇති බවට ගණන් බලා ඇත. 1990 සහ 2011 අතර පේරු සංක්රමණිකයින්ගේ ගමනාන්තයේ ප්රධාන රටවල් සම්බන්ධයෙන් ගත් කල, ඒවා නම්: ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය (31.5%), ස්පාඤ්ඤය (16%), ආර්ජන්ටිනාව (14.3%), ඉතාලිය (10.1%), චිලී (8.8%), ජපානය (4.1%) සහ වෙනිසියුලාව (3.8%). පේරු සංක්රමණිකයන්ගෙන් 75% ක් වයස අවුරුදු 19 ත් 49 ත් අතර වන අතර සුළු බහුතරයක් කාන්තාවන් වේ. බොහෝ දුරට, පේරු සංක්රමණය ශ්රම සංක්රමණයකි.
එහි ඉතිහාසය පුරාම, පේරු රාජ්යයට යුරෝපයෙන් (ප්රධාන වශයෙන් ස්පාඤ්ඤය සහ ඉතාලිය; සහ තරමක් දුරට ප්රංශය, එක්සත් රාජධානිය සහ අනෙකුත් මධ්යම යුරෝපීය රටවල් සහ දකුණු), උප සහරා අප්රිකාව සහ නැගෙනහිර ආසියාවෙන් (චීනය සහ ජපානය) සංක්රමණ ලැබී ඇත. වර්තමානයේ එයට වෙනිසියුලානු සංක්රමණිකයන් විශාල සංඛ්යාවක් ලැබෙන අතර, ඔවුන් තම රට විඳින ආර්ථික අර්බුදයෙන් බේරෙමින් සිටිති.
2016 සිට පේරු වෙත වෙනිසියුලානු ජාතිකයින්ගේ ගලායාම වැඩි වූ අතර, එම වසරේ පදිංචිකරුවන් 6615 සිට 2019 ජුනි මැද භාගය වන විට එය 820,000 ක් පමණ දක්වා ඉහළ ගොස් ඇති අතර එය 21 වන සියවසේ රටේ වැදගත්ම සංක්රමණික රැල්ල විය. කොලොම්බියාවෙන් පසු දෙවන විශාලතම වෙනිසියුලානු සංක්රමණිකයින් සංඛ්යාවක් සිටින රට පේරු වේ.
භාෂාව
1993 පේරු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාවට අනුව, පේරු හි නිල භාෂා ස්පාඤ්ඤ වන අතර, ඔවුන් ප්රමුඛ වන ප්රදේශවල, කෙචුවා සහ අනෙකුත් ස්වදේශීය භාෂා වේ. ස්පාඤ්ඤ භාෂාව ජනගහනයෙන් 82.6% ක් ස්වදේශීයව කතා කරන අතර, ස්වදේශීය භාෂා කිහිපයක් සමඟ සහජීවනයෙන් පවතී, ඒවායින් වඩාත්ම වැදගත් වන්නේ ජනගහනයෙන් 16.92% ක් කතා කරන කෙචුවාන් භාෂා වන අතර, 1.7% ක් අයිමාරා සහ 0.8% ක් වෙනත් ස්වදේශීය භාෂාවක් කතා කරති. රටේ නාගරික ප්රදේශවල, විශේෂයෙන් වෙරළබඩ කලාපයේ, ස්පාඤ්ඤ භාෂාවේ ඒකභාෂාවාදය ප්රමුඛ වේ; රටේ බොහෝ ග්රාමීය ප්රදේශවල, විශේෂයෙන් ඇමසන් හි, බහුභාෂා ජනගහනය ප්රමුඛ වේ.
ස්පාඤ්ඤ භාෂාව රජය විසින් භාවිතා කරන අතර එය රටේ ප්රධාන ධාරාවේ භාෂාව වන අතර එය මාධ්ය සහ අධ්යාපන පද්ධති සහ වාණිජ්යය විසින් භාවිතා කරනු ලැබේ. ඇන්ඩියන් කඳුකරයේ ජීවත් වන ඇමරින්ඩියන්වරු ක්වෙචුවා සහ අයිමාරා කතා කරන අතර ඇන්ඩීස් හි නැගෙනහිර පැත්තේ සහ ඇමසන් ද්රෝණියට යාබද නිවර්තන පහත් බිම්වල ජීවත් වන විවිධ ස්වදේශික කණ්ඩායම් වලින් වාර්ගිකව වෙනස් වේ.
පේරුහි සුවිශේෂී භූගෝලීය කලාප, ස්පාඤ්ඤ භාෂාව ඇමරින්ඩියන් භාෂාවට වඩා ප්රමුඛ වන වෙරළ තීරය සහ කඳුකරයේ සහ උස්බිම් වල වඩාත් විවිධාකාර සාම්ප්රදායික ඇන්ඩියන් සංස්කෘතීන් අතර භාෂා බෙදීමකින් පිළිබිඹු වේ. ඇන්ඩීස් කඳුවැටියට නැගෙනහිරින් පිහිටි ආදිවාසී ජනගහනය විවිධ භාෂා සහ උපභාෂා කතා කරයි. මෙම කණ්ඩායම් වලින් සමහරක් තවමත් සාම්ප්රදායික ආදිවාසී භාෂාවන්ට අනුගත වන අතර අනෙක් ඒවා සම්පූර්ණයෙන්ම පාහේ ස්පාඤ්ඤ භාෂාවට උකහා ගෙන ඇත. ක්වෙචුවා කතා කරන ප්රදේශවල රජයේ පාසල්වල ක්වෙචුවා ඉගැන්වීම සඳහා වැඩි වැඩියෙන් සහ සංවිධානාත්මක උත්සාහයක් ගෙන තිබේ. පේරු ඇමසන් වනාන්තරයේ, අෂානින්කා, බෝරා සහ අගුවාරුනා ඇතුළු බොහෝ ආදිවාසී භාෂා කතා කෙරේ.
ආගම
පේරු හි සියවස් ගණනාවක් තිස්සේ රෝමානු කතෝලික ධර්මය ප්රමුඛ ඇදහිල්ලක් වී ඇත, නමුත් ආගමික පිළිවෙත් ස්වදේශික සම්ප්රදායන් සමඟ ඉහළ සමමුහුර්තතාවයක් ඇත. එහි විශ්ව විද්යාල දෙකක් වන පේරු හි පොන්ටිෆිකල් කතෝලික විශ්ව විද්යාලය සහ යුනිවර්සිඩෑඩ් කැටෝලිකා සැන් පැබ්ලෝ, රටේ ඉහළම විශ්ව විද්යාල පහ අතර වේ. 2017 සංගණනයට අනුව, අවුරුදු 12 ට වැඩි ජනගහනයෙන් 76% ක් තමන් කතෝලිකයන් ලෙස විස්තර කළහ; 14.1% ක් එවැන්ජලිකල්; 4.8% ක් රෙපරමාදු, යුදෙව්, පසුකාලීන සාන්තුවරයන් සහ යෙහෝවාගේ සාක්ෂිකරුවන්; සහ 5.1% ක් ආගමික නොවන අයයි. 2025 දී, ස්වභාවිකකරණය වූ පේරු පුරවැසියෙකු වන කාදිනල් රොබට් ෆ්රැන්සිස් ප්රෙවොස්ට් XIV වන ලියෝ පාප් වහන්සේ බවට පත්විය.
ඇමරින්දියානු ආගමික සම්ප්රදායන් පේරු වැසියන්ගේ විශ්වාසයන් තුළ ප්රධාන කාර්යභාරයක් ඉටු කරයි. කෝපස් ක්රිස්ටි, ශුද්ධ සතිය සහ නත්තල් වැනි කතෝලික උත්සව සමහර විට ඇමරින්දියානු සම්ප්රදායන් සමඟ මිශ්ර වේ. පූර්ව-කොලොම්බියානු ඇමරින්දියානු උත්සව පුළුල් ලෙස පවතී; ඉන්ටි රේමි, පුරාණ ඉන්කා උත්සවයක්, විශේෂයෙන් ග්රාමීය ප්රජාවන් තුළ තවමත් සමරනු ලැබේ.
නගර, නගර සහ ගම්වල බහුතරයකට තමන්ගේම නිල පල්ලියක් හෝ ආසන දෙව්මැදුරක් සහ අනුශාසක සාන්තුවරයෙකු ඇත. පේරුහි සාන්තුවරයන් දෙදෙනා වන්නේ ඇමරිකාවේ පළමු සාන්තුවරයා වන ලීමා හි රෝස් සහ මාටින් ඩි පෝරස් ය. පේරු හි විශාලතම ආසන දෙව්මැදුර ලීමා හි මෙට්රොපොලිටන් ආසන දෙව්මැදුරයි. අනෙකුත් කැපී පෙනෙන පල්ලි සහ ආසන දෙව්මැදුර වන්නේ අරැකිපා හි කුස්කෝ ආසන දෙව්මැදුර බැසිලිකා ආසන දෙව්මැදුර සහ සැන්ටෝ ඩොමින්ගෝ බැසිලිකාවයි.
අධ්යාපනය
පේරු හි අධ්යාපනය ජාතික අධ්යාපන ප්රතිපත්තිය සකස් කිරීම, ක්රියාත්මක කිරීම සහ අධීක්ෂණය කිරීම භාරව සිටින අධ්යාපන අමාත්යාංශයේ අධිකරණ බලය යටතේ පවතී. පේරු හි දේශපාලන ව්යවස්ථාවට අනුව, මූලික, ප්රාථමික සහ ද්විතීයික මට්ටම් සඳහා රජයේ පාසල්වල අධ්යාපනය අනිවාර්ය සහ නොමිලේ වේ. සතුටුදායක අධ්යයන කාර්ය සාධනයක් ඇති සහ ඇතුළත් වීමේ විභාග සමත් වන සිසුන් සඳහා රජයේ විශ්ව විද්යාලවල ද එය නොමිලේ. පේරු හි බොහෝ පාසල් පෞද්ගලික සහ ආගමික වේ. 2007 වන විට පේරු හි සාක්ෂරතා අනුපාතය 92.9% ක් ලෙස ඇස්තමේන්තු කර ඇත; මෙම අනුපාතය නාගරික ප්රදේශවලට වඩා ග්රාමීය ප්රදේශවල (80.3%) අඩුය (96.3%).
අධ්යාපනය විවිධ මට්ටම්වලට බෙදා ඇත: මූලික අධ්යාපනය ශුන්යයේ සිට අවුරුදු පහ දක්වා කාලයට අනුරූප වන අතර, දරුවන්ගේ පුළුල් සංවර්ධනය සඳහා අවශ්ය උත්තේජනය සහ තාක්ෂණික-අධ්යාපනික ක්රියාකාරකම් ලබා දෙන උද්යාන සැපයීම අරමුණු කරගත් තොටිල්ල භාරව සිටී. ප්රාථමික අධ්යාපනය පළමු සහ දෙවන ශ්රේණිවලින් සමන්විත පළමු චක්රයෙන් ආරම්භ වේ. ළමුන් සඳහා ඇතුළත් වීමේ වයස අවුරුදු හයකි. මෙම මට්ටම පළමු ශ්රේණියේ සිට ආරම්භ වී ප්රාථමික පාසලේ හයවන ශ්රේණියේදී අවසන් වේ. ද්විතීයික අධ්යාපනය පළමු සිට පස්වන වසර දක්වා වසර පහකින් සමන්විත වේ. ඉන්පසු තාක්ෂණික, ඵලදායී, තාක්ෂණික හෝ විශ්ව විද්යාල විය හැකි උසස් අධ්යාපනය පැමිණේ. විශ්ව විද්යාලවලට ඇතුළත් වීමට ඇතුළත් වීමේ විභාගයක් පැවැත්වීම අත්යවශ්ය වේ, නමුත් මෙහි දුෂ්කරතාවය විශ්ව විද්යාලයේ අවශ්යතා මත රඳා පවතී.
පේරු යනු නව ලෝකයේ උසස් අධ්යාපනයේ පැරණිතම ආයතනවලින් එකකි. පේරු හි උපරාජ පාලනය යටතේ 1551 මැයි 12 වන දින ආරම්භ කරන ලද සැන් මාකෝස් ජාතික විශ්ව විද්යාලය, ඇමරිකාවේ නිල වශයෙන් පිහිටුවන ලද සහ අඛණ්ඩව ක්රියාත්මක වන පැරණිතම විශ්ව විද්යාලය වේ. සැන් මාකෝස් විශ්ව විද්යාලය පේරු හි හොඳම සහ දකුණු ඇමරිකාවේ හොඳම ඒවා අතර ප්රසිද්ධය.
ස්ථාන නාම
පේරු ස්ථාන නාම බොහොමයකට ස්වදේශීය මූලාශ්ර ඇත. ඇන්කාෂ්, කුස්කෝ සහ පූනෝ යන ඇන්ඩීස් ප්රජාවන්හි, ක්වෙචුවා හෝ අයිමාරා නම් අතිමහත් ලෙස ප්රමුඛ වේ. කෙසේ වෙතත්, ඔවුන්ගේ ස්පාඤ්ඤ පදනම් කරගත් අක්ෂර වින්යාසය මෙම භාෂාවල සාමාන්යකරණය කළ හෝඩිය සමඟ ගැටෙයි. 2016 ජූලි 22 වන දින නිල පුවත්පතක් වන එල් පේරුආනෝ හි ප්රකාශයට පත් කරන ලද 29735 නීතිය සඳහා වන රෙගුලාසි අනුමත කරන ඩෙක්රෙටෝ සුප්රීමෝ අංක 004-2016-MC (උත්තරීතර ආඥාව) හි 20 වන වගන්තියට අනුව, ජාතික භූගෝලීය ආයතනය (Instituto Geográfico Nacional, IGN) විසින් භාවිතා කරන නම් කිරීම ප්රමිතිකරණය කිරීමේ අරමුණින් ස්වදේශීය භාෂාවල සාමාන්යකරණය කළ හෝඩියේ ස්ථාන නාමවල ප්රමාණවත් අක්ෂර වින්යාසය ක්රමයෙන් යෝජනා කළ යුතුය. පේරුහි නිල සිතියම්වල අවශ්ය වෙනස්කම් ජාතික භූගෝලීය ආයතනය විසින් සිදු කරනු ලැබේ.
සංස්කෘතිය
පේරු සංස්කෘතිය ප්රධාන වශයෙන් අයිබීරියානු සහ ඇන්ඩියන් සම්ප්රදායන් තුළ මුල් බැස ඇත, නමුත් එය විවිධ යුරෝපීය, ආසියානු සහ අප්රිකානු ජනවාර්ගික කණ්ඩායම්වල බලපෑමට ලක්ව ඇත. පේරු කලා සම්ප්රදායන් පූර්ව-ඉන්කා සංස්කෘතීන්හි විස්තීර්ණ මැටි භාණ්ඩ, රෙදිපිළි, ආභරණ සහ මූර්ති දක්වා දිව යයි. ඉන්කාවරු මෙම ශිල්ප නඩත්තු කළ අතර මචු පික්චු ඉදිකිරීම ඇතුළු වාස්තු විද්යාත්මක ජයග්රහණ ලබා ගත්හ. ස්වදේශික සම්ප්රදායන් විසින් වෙනස් කරන ලද නමුත් බැරොක් ආධිපත්යය දැරූ යටත් විජිත කලාව.
මෙම කාල පරිච්ඡේදය තුළ, බොහෝ කලාවන් ආගමික විෂයයන් කෙරෙහි අවධානය යොමු කළේය; යුගයේ බොහෝ පල්ලි සහ කුස්කෝ පාසලේ සිතුවම් නියෝජනය වේ. 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ ස්වදේශිකවාදය මතුවන තෙක් නිදහසින් පසු කලාවන් එකතැන පල් විය. 1950 ගණන්වල සිට, පේරු කලාව විදේශීය සහ දේශීය කලා ධාරා මගින් සාරාංශික සහ හැඩගස්වා ඇත.
දෘශ්ය කලා
පේරු කලාවේ ආරම්භය ඇන්ඩියන් ශිෂ්ටාචාරවල ඇත. මෙම ශිෂ්ටාචාර ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් පැමිණීමට පෙර නූතන පේරු භූමියේ ඇති විය. ස්පාඤ්ඤ ආක්රමණයෙන් පසු පේරු කලාව යුරෝපීය අංග ඇතුළත් කර ගත් අතර නූතන කාලය දක්වා සියවස් ගණනාවක් පුරා පරිණාමය විය.
පූර්ව-කොලොම්බියානු කලාව
පේරු හි මුල්ම කලා කෘති පැමිණියේ පැසිෆික් වෙරළ තීරයේ සංකේන්ද්රණය වූ කුපිස්නික් සංස්කෘතියෙන් සහ කෝඩිලෙරා නෙග්රා සහ කෝඩිලෙරා බ්ලැන්කා හි ඇන්ඩියන් කඳු වැටි අතර ලීමා හි උතුරින් බොහෝ දුරට පිහිටා තිබූ චාවින් සංස්කෘතියෙනි. මෙම යුගයේ සැරසිලි කටයුතු, ආසන්න වශයෙන් ක්රි.පූ. 9 වන සියවසේදී සංකේතාත්මක හා ආගමික ස්වභාවයක් ගත්තේය. කලාකරුවන් විවිධ මූර්ති සහ සහන කැටයම් නිර්මාණය කිරීම සඳහා රන්, රිදී සහ පිඟන් මැටි සමඟ වැඩ කළහ. මෙම ශිෂ්ටාචාර ඔවුන්ගේ ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ දැව මූර්ති සඳහා ද ප්රසිද්ධ විය.
ක්රිස්තු පූර්ව 9 වන සියවස සහ ක්රි.ව. 2 වන සියවස අතර පේරු හි දකුණු වෙරළ තීරයේ පැරකාස් කැවර්නාස් සහ පැරකාස් නෙක්රොපොලිස් සංස්කෘතීන් වර්ධනය විය. පැරකාස් කැවර්නාස් ආගමික නිරූපණයන් සහිත සංකීර්ණ බහු වර්ණ හා ඒකවර්ණ පිඟන් මැටි නිෂ්පාදනය කළේය. පැරකාස් නෙක්රොපොලිස් හි භූමදානවලින් සංකීර්ණ රෙදිපිළි ද ලැබුණු අතර ඒවායින් බොහොමයක් නවීන ජ්යාමිතික රටා වලින් නිෂ්පාදනය කරන ලදී. ක්රිස්තු පූර්ව 3 වන සියවසේදී ලැම්බයේක් කලාපයේ නාගරික සංස්කෘතිය වන මොචේ මල් පිපීම දක්නට ලැබුණි. මොචේ සංස්කෘතිය හුවාකාස් ඩෙල් සොල් වයි ඩි ලා ලූනා සහ සිපන් හි හුවාකා රජාඩා වැනි ගෘහ නිර්මාණ කෘති නිෂ්පාදනය කළේය. ඔවුන් ටෙරස් සහ හයිඩ්රොලික් ඉංජිනේරු විද්යාවේ වගා කිරීමේ විශේෂඥයින් වූ අතර මුල් පිඟන් මැටි, රෙදිපිළි, රූපමය සහ මූර්ති කෘති නිෂ්පාදනය කළහ. තවත් නාගරික සංස්කෘතියක් වන වාරි ශිෂ්ටාචාරය, 8 වන සහ 12 වන සියවස් අතර අයකුචෝ හි සමෘද්ධිමත් විය. ඔවුන්ගේ මධ්යගත නගර සැලසුම්කරණය පචකාමැක්, කැජමාර්කිල්ලා සහ වාරි විල්කා වැනි අනෙකුත් ප්රදේශවලට ව්යාප්ත විය. ක්රිස්තු වර්ෂ 9 වන සහ 13 වන සියවස් අතර, හමුදා නාගරික ටිවානාකු අධිරාජ්යය ටිටිකාකා විලෙහි මායිම් අසලින් නැඟී සිටියේය. නූතන බොලිවියාවේ එම නමින්ම ඇති නගරයක් වටා කේන්ද්රගත වූ ටිවානාකු, ස්මාරක ආකාරයේ ගල් ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ මූර්ති හඳුන්වා දුන්නේය. මෙම ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ කලා කෘති ටිවානාකුගේ සංවර්ධනය වෙමින් පවතින ලෝකඩ මගින් කළ හැකි වූ අතර එමඟින් ඔවුන්ට අවශ්ය මෙවලම් සෑදීමට හැකි විය.
14 වන සහ 15 වන සියවස් අතර චිමු සංස්කෘතියේ නාගරික ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය නව උසකට ළඟා විය. චිමු ලා ලිබර්ටැඩ් හි මෝචේ ගංගා නිම්නයේ චෑන් චෑන් නගරය ඉදි කළහ. චිමු දක්ෂ රන්කරුවන් වූ අතර ජලවිදුලි ඉංජිනේරු විද්යාවේ කැපී පෙනෙන කෘති නිර්මාණය කළේය. ස්පාඤ්ඤ ආක්රමණයට පෙර සියවස් වලදී පේරු එහි ආධිපත්යය යටතේ එක්සත් කළ ඉන්කා ශිෂ්ටාචාරය, ඊට පෙර පැවති ශිෂ්ටාචාරවල සංස්කෘතික උරුමයෙන් විශාල කොටසක් ඔවුන්ගේම කෘතිවලට ඇතුළත් කළේය. කුස්කෝ වැනි නගරවල ඔවුන්ගේ කලා කෘති හා ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පයේ වැදගත් ධාතු දැකිය හැකිය, සක්සයිහුවාමන් සහ මචු පික්චු වැනි වාස්තු විද්යාත්මක නටබුන් සහ ඉන්කා අධිරාජ්යයේ සෙසු ප්රදේශ සමඟ කුස්කෝව එක්සත් කළ ගල් පදික වේදිකා.
යටත් විජිත කලාව
සෙවිලියන් බැරොක් පාසලෙන් දැඩි ලෙස බලපෑමට ලක් වූ භික්ෂූන් වහන්සේලා විසින් ආරම්භ කරන ලද ඇටලියර් වලින් පේරු මූර්ති සහ සිතුවම් තමන්ව නිර්වචනය කිරීමට පටන් ගත්තේය. මෙම සන්දර්භය තුළ, ආසන දෙව්මැදුරේ ගායන කණ්ඩායමේ කුටි, පෙඩ්රෝ ඩි නොගුරා විසින් ලීමා ප්රධාන චතුරශ්රයේ දිය උල්පත සහ යටත් විජිත නිෂ්පාදනයේ විශාල කොටසක් ලියාපදිංචි කරන ලදී. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් පිහිටුවන ලද පළමු කලා මධ්යස්ථානය වූයේ ක්වෙචුවා කලාකරුවන්ට යුරෝපීය සිතුවම් විලාසයන් ඉගැන්වූ කුස්කෝ පාසලයි. ඩියාගෝ ක්විස්පේ ටිටෝ (1611–1681) කුස්කෝ පාසලේ මුල්ම සාමාජිකයන්ගෙන් කෙනෙකු වූ අතර මාකෝස් සපාටා (1710–1773) අවසාන අයගෙන් කෙනෙකි.
මෙම කාලයේ සිතුවම් මගින් යුරෝපීය සහ ස්වදේශික බලපෑම්වල සංස්ලේෂණයක් පිළිබිඹු වන අතර, එය සිරකරු අටහුල්පාගේ චිත්රයෙන්, ඩී. ඩි මෝරා විසින් හෝ ඉතාලියානුවන් වන මැටියෝ පෙරෙස් ඩි ඇලෙසියෝ සහ ඇන්ජලිනෝ මෙඩෝරෝ, ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් වන ෆ්රැන්සිස්කෝ බෙජාරානෝ සහ ජේ. ඩි ඉලෙස්කාස් සහ ක්රියෝල් ජේ. රොඩ්රිගස්ගේ කැන්වස් වලින් පැහැදිලි වේ.
17 වන සහ 18 වන සියවස් වලදී, බැරොක් සහ රොකෝකෝ ශෛලීන්, ඒවායේ බර සැරසිලි සහ ප්රධාන වශයෙන් වක්ර රේඛා සමඟ, ගෘහ නිර්මාණ ශිල්පය සහ ප්ලාස්ටික් කලා ක්ෂේත්රවල ද ආධිපත්යය දැරීය, උදාහරණයක් ලෙස ලීමා හි සැන් ෆ්රැන්සිස්කෝ ආරාමයේ බිත්ති මත.
සාහිත්යය
පේරු සාහිත්යය නූතන පේරු ජනරජයේ නිෂ්පාදනය කරන ලද සාහිත්යයට පමණක් නොව, යටත් විජිත සමයේ පේරු හි උප රාජකීයත්වයේ නිෂ්පාදනය කරන ලද සාහිත්යයට සහ පූර්ව-කොලොම්බියානු යුගයේ දැන් පේරු ලෙස ජීවත් වූ විවිධ ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් විසින් නිර්මාණය කරන ලද වාචික සම්ප්රදායන්ට ද යොමු වේ, එනම් කෙචුවා, අයිමාරා සහ චන්කා ජනතාව.
ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් 16 වන සියවසේදී ලිවීම හඳුන්වා දුන්හ; යටත් විජිත සාහිත්ය ප්රකාශනයට වංශකථා සහ ආගමික සාහිත්ය ඇතුළත් විය. පළමු වංශකථාකරුවන්ගෙන් සමහරක් හමුදා ගවේෂණවල නිල පිටපත් නිෂ්පාදනය කිරීම සඳහා වගකිව යුතු ලේඛකයින් සහ සොල්දාදුවන් විය. කලාපය යටත් කර ගැනීමට සහ යටත් විජිතකරණය කිරීමට ගත් උත්සාහය පිළිබඳ අද්විතීය පුද්ගලික අවබෝධයක් ලබා දුන් නිල නොවන වංශකතාකරුවන් හෝ පුද්ගලික දිනපොත් ලියන්නන් කුඩා කණ්ඩායමක් ද සිටියහ. බොහෝ දුරට, මෙම වංශකතාකරුවන් සියලු දෙනාම "ශිෂ්ටාචාරය" කිරීම සහ පේරුහි ස්වදේශික ජනයාට "සැබෑ ඇදහිල්ල හෙළි කිරීම" යන මෙහෙවර දැරූ ස්පාඤ්ඤ ආක්රමණිකයන්ගේ දෘෂ්ටිකෝණයෙන් ලිවීය. නිල ස්පාඤ්ඤ වංශකතාකරුවන් අතර පිසාරෝ ගේ පුද්ගලික ලේකම් ෆ්රැන්සිස්කෝ සෙරෙස් ද විය, ඔහු වර්ඩඩෙරා රිලේෂන් ඩි ලා කොන්ක්විස්ටා ඩෙල් පෙරූ වයි ප්රොවින්ෂියා ඩෙල් කුස්කෝ ලැමඩ ලා නුවා කැස්ටිලා ලියා ඇත. ස්පාඤ්ඤ සංස්කෘතිය ගැන හුරුපුරුදු වීමෙන් පසුව, රිලේෂන් ඩි කොමෝ ලොස් එස්පනෝල්ස් එන්ට්රොන් එන් පිරූ වයි එල් උපසෙසෝ ක්වි ටූවෝ මැංගෝ ඉන්කා එන් එල් ටයිම්පෝ එන් ක්වි එන්ට්රි එලෝස් විවියෝ ලිවූ ටිටු කුසි යුපන්කුයි වැනි අය ද හැඳින්වේ.
නිදහසින් පසු, රිකාඩෝ පල්මාගේ කෘතිවල නිදසුන් ලෙස, කොස්ටම්බ්රිසම් සහ රොමෑන්ටිකවාදය වඩාත් පොදු සාහිත්ය ප්රභේද බවට පත් විය. 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ ස්වදේශිකවාදය ව්යාපාරය මෙහෙයවනු ලැබුවේ සිරෝ ඇලෙග්රියා සහ හොසේ මරියා ආර්ගුවෙඩාස් වැනි ලේඛකයින් විසිනි. 19 වන සියවසේ අගභාගයේ සහ 20 වන සියවසේ මුල් භාගයේ ඇවන්ගාඩ් ව්යාපාරය තුළ කොලොනිඩා සහ අමවුටා යන සඟරා ස්ථාපිත කරන ලද අතර, දෙවැන්න 1926 දී ප්රමුඛ සමාජවාදී රචකයෙකු වන හෝසේ කාලෝස් මරියාටෙගුයි විසින් ආරම්භ කරන ලදී. එහි සහයෝගිතාකරුවෙකු වූ බලගතු කවියෙකු වන සීසර් වැලෙජෝ, 1920 සහ 1930 ගණන්වල නූතනවාදී සහ බොහෝ විට දේශපාලනිකව සම්බන්ධ වූ පද්ය ලිවීය. ලතින් ඇමරිකානු උත්පාතයේ ප්රමුඛ සාමාජිකයෙකු වන නොබෙල් ත්යාගලාභී මාරියෝ වර්ගාස් ලෝසා වැනි කතුවරුන්ට ස්තූතිවන්ත වෙමින් නූතන පේරු සාහිත්යය පිළිගැනේ.
ආහාර පිසීම
ස්පාඤ්ඤ ගවේෂණය සහ ඇමරිකාව සොයා ගැනීම නිසා, ගවේෂකයෝ කොලොම්බියානු හුවමාරුව ආරම්භ කළ අතර එයට අර්තාපල්, තක්කාලි සහ බඩ ඉරිඟු ඇතුළු පැරණි ලෝකයේ නොදන්නා ආහාර ඇතුළත් විය. නූතන ස්වදේශික පේරු ආහාරවලට බොහෝ විට ඉරිඟු, අර්තාපල් සහ මිරිස් ඇතුළත් වේ. පේරු හි ඉන්ස්ටිටියුටෝ පේරුආනෝ ඩි ලා පැපාට අනුව, පේරු භූමි ප්රදේශයේ වගා කරන ලද අර්තාපල් වර්ග 3,000 කට වඩා දැන් තිබේ. නූතන පේරු ආහාර චීන, අප්රිකානු, අරාබි, ඉතාලි සහ ජපන් ආහාර පිසීමේ ප්රබල බලපෑම් සහිත ඇමරින්ඩියන් සහ ස්පාඤ්ඤ ආහාර මිශ්ර කරයි. පොදු කෑම වර්ග අතර ඇන්ටිකුචෝස්, සෙවිචේ සහ පචමන්කා ඇතුළත් වේ. පේරු හි විවිධ දේශගුණය ආහාර පිසීම සඳහා හොඳ විවිධ ශාක හා සතුන් වර්ධනය වීමට ඉඩ සලසයි. පේරු ලෝකයේ හොඳම ආහාර වලින් එකක් ඇති බව දන්නා කරුණකි. අගනුවර වන ලීමා, සෙන්ට්රල් අවන්හලේ නිවහන වන අතර එය ලොව හොඳම අවන්හල් වලින් එකක් වන අතර රටේ සෑම භූගෝලීය කොටසක් වන කොස්ටා (වෙරළබඩ), සියෙරා (කඳු) සහ සෙල්වා (වැසි වනාන්තර) වලින් විවිධ පේරු කෑම වර්ග සපයයි.
පේරු ආහාර පිසීම දේශීය භාවිතයන් සහ අමුද්රව්ය පිළිබිඹු කරයි - ඉන්කා වැනි ආදිවාසී ජනගහනයේ බලපෑම් සහ යටත් විජිතවාදීන් සහ සංක්රමණිකයන් විසින් හඳුන්වා දුන් ආහාර ඇතුළුව. ඔවුන්ගේ මව් රටවලින් හුරුපුරුදු අමුද්රව්ය නොමැතිව, සංක්රමණිකයන් පේරු හි ඇති අමුද්රව්ය භාවිතා කරමින් ඔවුන්ගේ සාම්ප්රදායික ආහාර වෙනස් කළහ. පේරු ආහාර පිසීමේ සාම්ප්රදායික ප්රධාන ආහාර හතර වන්නේ ඉරිඟු, අර්තාපල් සහ අනෙකුත් අල, අමරන්තසීස් (ක්විනෝවා, කනිවා සහ කිවිචා) සහ රනිල කුලයට අයත් බෝංචි (බෝංචි සහ ලුපින්) ය. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් විසින් ගෙන එන ලද ප්රධාන ආහාර අතර සහල්, තිරිඟු සහ මස් (හරක් මස්, ඌරු මස් සහ කුකුල් මස්) ඇතුළත් වේ. ක්විනෝවා, කිවිචා, මිරිස් ගම්මිරිස් සහ මුල් සහ අල කිහිපයක් වැනි බොහෝ සාම්ප්රදායික ආහාර - මෑත දශක කිහිපය තුළ ජනප්රියතාවය වැඩි වී ඇති අතර, එය ස්වදේශික පේරු ආහාර සහ සූපශාස්ත්ර ශිල්පීය ක්රම කෙරෙහි ඇති උනන්දුව නැවත ඇති කිරීමක් පිළිබිඹු කරයි. සංචාරකයින් නැරඹීමට පැමිණෙන කුස්කෝ වැනි නගරවල සාම්ප්රදායික ආහාර නවීන රසයකින් පිරිනමනු දැකීම ද සුලභ ය. සූපවේදී ගැස්ටන් අකුරියෝ දේශීය අමුද්රව්ය පිළිබඳ දැනුවත්භාවය වැඩි කිරීම සඳහා ප්රසිද්ධ වී ඇත.
සංගීතය
පේරු සංගීතයට ඇන්ඩියන්, ස්පාඤ්ඤ සහ අප්රිකානු මූලයන් ඇත. පූර්ව-කොලොම්බියානු කාලවලදී, සෑම කලාපයකම සංගීත ප්රකාශන පුළුල් ලෙස වෙනස් විය; ක්වේනා සහ ටිනියා පොදු උපකරණ දෙකක් විය. ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන් ගිටාරය සහ වීණාව වැනි නව උපකරණ හඳුන්වා දුන් අතර එය චරන්ගෝ වැනි දෙමුහුන් උපකරණ සංවර්ධනයට හේතු විය. පේරු සංගීතයට අප්රිකානු දායකත්වයන් අතර එහි රිද්මයන් සහ බෙර වාදනයක් වන කැජොන් ඇතුළත් වේ. පේරු ජන නැටුම් අතර මැරිනෙරා, ටොන්ඩෙරෝ, සමකුවෙකා, ඩයබ්ලාඩා සහ හුවායිනෝ ඇතුළත් වේ.
පේරු සංගීතය ජාතික උපකරණය වන චරන්ගෝ විසින් ආධිපත්යය දරයි. චරන්ගෝ යනු ලුට් සංගීත භාණ්ඩ පවුලේ සාමාජිකයෙකු වන අතර යටත් විජිත සමයේදී ස්පාඤ්ඤ විහුයෙලා අනුකරණය කරන සංගීතඥයින් විසින් සොයා ගන්නා ලදී. කැනාස් සහ ටිටිකාකා ප්රදේශවල, චරන්ගෝව පෙම් සබඳතා චාරිත්ර වාරිත්රවල භාවිතා කරන අතර, සංකේතාත්මකව සුරංගනාවියන් කැඳවමින් කාන්තාව පිරිමි රංගන ශිල්පීන් වෙත ආකර්ෂණය කර ගනී. 1960 දශකය වන තෙක්, චරන්ගෝව ග්රාමීය දුප්පතුන්ගේ මෙවලමක් ලෙස අවමානයට ලක් කරන ලදී. ඉන්ඩිජෙනිස්මෝ ව්යාපාරය (1910-1940) ගොඩනැගූ 1959 විප්ලවයෙන් පසුව, චරන්ගෝ අනෙකුත් රංගන ශිල්පීන් අතර ජනප්රිය විය. ප්රභේද අතර වලයිචෝ, චිලඩෝර්, චින්ලිලි සහ විශාල සහ පහළ සුසර කරන ලද චරන්ගෝ ඇතුළත් වේ.
ස්පාඤ්ඤ ගිටාරය බහුලව වාදනය වන අතර, ස්පාඤ්ඤ සම්භවයක් ඇති බන්ඩුරියා ද එසේමය. ගිටාරය මෙන් නොව, එය වසර ගණනාවක් පුරා පේරු වාදකයින් විසින් පරිවර්තනය කර ඇති අතර, එය තත් 12 කින් යුත්, පාඨමාලා 6 කින් යුත් උපකරණයක සිට පාඨමාලා හතරකින් තත් 12 සිට 16 දක්වා ඇති එකක් බවට වෙනස් වී ඇත. යුරෝපීය සම්භවයක් ඇති වයලීන සහ වීණා ද වාදනය කෙරේ. පේරු හි ඉතා ප්රසිද්ධ උපකරණයක් වන්නේ ඉන්කා යුගයේ සිට පැවත එන පෑන් නළාවයි. එය කුහර උණ බට වලින් සාදා ඇති අතර පේරු ඇන්ඩීස් හි බහුලව වාදනය වේ.
ලතින් ග්රැමී සම්මාන සහ ඔර්ගුලෝසමෙන්ටේ ලැටිනෝ සම්මානය වැනි සම්මානලාභීන් වන සුසන් ඔචෝවා, ඇනා කැරිනා, ජීන් පෝල් ස්ට්රෝස්, ලෙස්ලි ෂෝ, රාවුල් රොමේරෝ, ගියන් මාර්කෝ සහ පෙඩ්රෝ සුවාරෙස්-වර්ටිස් වැනි ජාතික හා ජාත්යන්තර වශයෙන් රොක් සහ පොප් ගායකයින් සහ සංගීත කණ්ඩායම් කිහිපයක් ද රට තුළ ඇත. පේරු යනු ලොව පළමු ගරාජ් රොක් සහ ප්රොටොපන්ක් සංගීත කණ්ඩායම ලෙස සැලකෙන ලොස් සයිකෝස් උපත ලැබූ රට ද වේ. අනෙකුත් ප්රසිද්ධ පේරු රොක් සංගීත කණ්ඩායම් අතරට අරීනා හැෂ්, නොස්ක්වින් වයි ලොස් නොස්කුආන්ටෝස්, ෆ්රාගිල්, ආමෙන් සහ මාර් ඩි කොපාස් ඇතුළත් වේ.
සිනමාව
පේරු චිත්රපට කර්මාන්තය වෙනත් සමහර ලතින් ඇමරිකානු රටවල මෙන් බොහෝ දුරට සාර්ථක වී නැති අතර, සමහර පේරු චිත්රපට කලාපීය සාර්ථකත්වයක් භුක්ති විඳිති. ඓතිහාසික වශයෙන්, පේරු හි සිනමාව රබර් උත්පාතය සහ නගරයට තාක්ෂණය ගෙන එන විදේශිකයන්ගේ පැමිණීම හේතුවෙන් 1932 දී ඉක්විටෝස් හි ඇන්ටෝනියෝ වොන්ග් රෙන්ගිෆෝ (1900 සිට සැලකිය යුතු මුල් චිත්රපට දැන්වීම් පුවරුවක් සමඟ) ආරම්භ විය. මෙය ලීමා අගනුවර නිෂ්පාදනය කරන ලද චිත්රපටවලට වඩා වෙනස් ශෛලියකින් සංලක්ෂිත වූ පුළුල් හා සුවිශේෂී චිත්රපටකරණයක් වර්ධනය වීමට හේතු විය.
පේරු විසින් ලතින් ඇමරිකාවේ පළමු සජීවිකරණ ත්රිමාණ චිත්රපටය වන පිරටාස් එන් එල් කැලාඕ නිෂ්පාදනය කරන ලදී. මෙම චිත්රපටය ඓතිහාසික වරාය නගරයක් වන කැලාඕ හි පසුබිම් කර ඇති අතර, යටත් විජිත සමයේදී එහි යටත් විජිත සමඟ ස්පාඤ්ඤයේ වෙළඳාම අඩපණ කිරීමට උත්සාහ කරන ලන්දේසි සහ බ්රිතාන්ය පෞද්ගලික පුද්ගලයින්ගේ ප්රහාරවලින් ආරක්ෂා වීමට සිදු විය. මෙම චිත්රපටය නිෂ්පාදනය කරන ලද්දේ පේරු සමාගමක් වන අල්පමායෝ එන්ටර්ටේන්මන්ට් විසින් වන අතර එය වසරකට පසුව දෙවන ත්රිමාණ චිත්රපටයක් නිෂ්පාදනය කළේය: ඩ්රැගන්ස්: ඩෙස්ටිනෝ ඩි ෆියුගෝ.
2006 පෙබරවාරි මාසයේදී, පේරු සහ ස්පාඤ්ඤය අතර ඒකාබද්ධ ව්යාපාරයක් ලෙස නිෂ්පාදනය කරන ලද සහ ක්ලෝඩියා ලෝසා විසින් අධ්යක්ෂණය කරන ලද මැඩිනුසා චිත්රපටය, මනඃකල්පිත ඇන්ඩියන් ගම්මානයක පසුබිම් කර ඇති අතර එය මැගලි සොලියර් විසින් රඟ දක්වන ලද මැඩිනුසා හි එකතැන පල්වෙන ජීවිතය සහ පශ්චාත් සිවිල් යුද්ධයේ පේරු හි කම්පන විස්තර කරයි.
ගේබ්රියෙල් ගාර්ෂියා මාර්කේස්ගේ මැජික් යථාර්ථවාදයේ අංග වලින් ආභාෂය ලැබූ ලෝසා, රොටර්ඩෑම් චිත්රපට උළෙලේදී සම්මානයක් දිනා ගත්තේය. ලෝසාගේ දෙවන විශේෂාංගය වන "ද මිල්ක් ඔෆ් සොරෝ" ("ලා ටෙටා අසුස්ටාඩා"), 82 වන ඇකඩමි සම්මාන උළෙලේ හොඳම විදේශ භාෂා චිත්රපටය සඳහා නම් කරන ලද අතර එය ඇකඩමි ඉතිහාසයේ නම් කරන ලද පළමු පේරු චිත්රපටයයි. මෙම චිත්රපටය 59 වන බර්ලින් ජාත්යන්තර චිත්රපට උළෙලේදී ගෝල්ඩන් බෙයාර් සම්මානය දිනා ගත්තේය.
ක්රීඩාව
ක්රීඩාව පිළිබඳ අදහස 16 වන සියවසේ ස්පාඤ්ඤ ජාතිකයන්ගේ පැමිණීම දක්වා දිව යයි, නමුත් බොහෝ ක්රීඩා සහ අනෙකුත් දේශීය විනෝදාස්වාද ක්රම යටත් විජිත යුගයට පෙර පැවතුනි. වඩාත් මෑතකදී, වාණිජකරණයට සම්බන්ධ ඇමරිකානු ශාරීරික අධ්යාපනය පිළිබඳ දෘෂ්ටිවාදය පුළුල් ආකර්ෂණයක් ලබා ඇත. රටේ ක්රීඩා ක්රීඩා සම්මේලන කිහිපයකට බෙදා ඇත (එක් එක් ක්රීඩා පුහුණුව සඳහා එකක්), ඒවා ඔවුන්ගේ පුහුණුව නියාමනය කිරීම සඳහා ඉහළම රාජ්ය ආයතනය වන පේරු ක්රීඩා ආයතනයේ (IPD) අධීක්ෂණය යටතේ පවතී. බොහෝ ක්රීඩා සම්මේලන ලීමා හි විලා ඩිපෝර්ටිවා නැෂනල් හි පිහිටා ඇත. පේරු හි විශාලතම ක්රීඩාංගනය වන්නේ 80,000 කට අධික ධාරිතාවක් ඇති එස්ටාඩියෝ මොනුමෙන්ටල් "යූ" වන අතර එය දකුණු ඇමරිකාවේ දෙවන විශාලතම ක්රීඩාංගනය බවට පත් කරයි. රටේ ජාතික ක්රීඩාංගනය එස්ටාඩියෝ නැෂනල් ය. පේරු 2004 කෝපා ඇමරිකා, 2005 FIFA U-17 ලෝක ශූරතාවලිය, 2013 සහ 2024 බොලිවේරියානු ක්රීඩා සහ රට විසින් පවත්වන ලද විශාලතම ක්රීඩා ඉසව්ව වන 2019 පෑන් ඇමරිකානු ක්රීඩා වැනි විවිධ ක්රීඩා ඉසව් සඳහා සත්කාරකත්වය ලබා දී ඇත. පේරු හි ජාතික ක්රීඩාව පැලේටා ෆ්රොන්ටන් වන අතර එය 16 වන සියවසේ ලීමා හි වර්ධනය වී ඇත.
පාපන්දු යනු රටේ වඩාත්ම ජනප්රිය හා බහුලව භාවිතා වන ක්රීඩාවයි. පේරු ප්රයිමෙරා ඩිවිෂන් යනු ජාතියේ වැදගත්ම සමාජ තරඟාවලියයි. පිරිමි කණ්ඩායම ලෝක වේදිකාවේ වැදගත් දස්කම් කිහිපයක් දක්වා ඇත. ඔවුන් පස් වතාවක් FIFA ලෝක කුසලානයට සහභාගී විය. ඒ හා සමානව, ඔවුන් 1939 සහ 1975 දී කෝපා ඇමරිකාවේ ශූරයන් වූ අතර, 1936 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී කැපී පෙනෙන ලෙස කැපී පෙනුනේ අර්ධ අවසන් පූර්ව වටයේදී ඔස්ට්රියාවට ලබා දුන් වෝක් ඕවර් එකකින් ඉවත් වීමෙන් පසුව ගෙදර යාමට පෙරය. ටෙයෝෆිලෝ කුබිලස් පේරු හි ශ්රේෂ්ඨතම පාපන්දු ක්රීඩකයා ලෙස සැලකේ. සමාජ මට්ටමින්, යුනිවර්සිටාරියෝ 1972 දී කෝපා ලිබර්ටඩෝර්ස් හි අනුශූරයා සමඟ කැපී පෙනෙන අතර 1997 දී ස්පෝර්ටිං ක්රිස්ටල් ද අනුශූරයා සමඟ කැපී පෙනේ. ජාත්යන්තර ශූරතා ඇති එකම පේරු සමාජ වන්නේ 2003 රෙකෝපා සුඩමෙරිකානා සහ 2004 රෙකෝපා සුඩමෙරිකානා දිනාගත් සියෙන්සියානෝ සහ 2011 U-20 කෝපා ලිබර්ටඩෝර්ස් හි ශූරයා වූ යුනිවර්සිටාරියෝ ය.
පේරු හි අනෙකුත් ජනප්රිය ක්රීඩා වන්නේ වොලිබෝල්, සර්ෆින් සහ කරාටේ ය. පෑන් ඇමරිකානු ක්රීඩා උළෙලේදී පේරු රන්, රිදී සහ ලෝකඩ පදක්කම් කිහිපයක් දිනා ඇත. 1980 සහ 90 දශකවල ප්රමුඛ කණ්ඩායම් වලින් එකක් වූ පේරු කාන්තා ජාතික වොලිබෝල් කණ්ඩායම 1988 ගිම්හාන ඔලිම්පික් උළෙලේදී රිදී පදක්කම දිනා ගත් අතර, පුළුල් පරතරයකින් පෙරමුණ ගැනීමෙන් පසු සෝවියට් සංගමයට 3–2ක් ලෙස පරාජය විය. පේරු සාමාන්යයෙන් සර්ෆින් සහ වොලිබෝල් ක්රීඩාවට ඉතා දක්ෂ වී ඇත.
සටහන්
- In Peru, other languages have been officially recognized as legitimate autochthonous languages, which are co-official alongside Spanish in those areas where they predominate.
- Quechua: Piruw Ripuwlika
- අයිමාරා: Piruwxa Ripuwlika
- In those areas where they predominate.
- The 2017 National Census included, for the first time, a question of ethnic self-identification that was addressed to people aged 12 and over considering elements such as their ancestry, their customs and their family origin to visualize and better understand the cultural reality of the country.
- The question about religion included in the 2017 National Census was addressed to people aged 12 and over.
- i/pəˈruː/ pə-ROO; ස්පාඤ්ඤ: Perú [peˈɾu]; Quechua: Piruw [pɪɾʊw];අයිමාරා: Piruw [pɪɾʊw]
- The government in each department is referred to as "regional" governments despite being departments.
යොමු කිරීම්
- "Perú: Perfil Sociodemográfico" (PDF). Instituto Nacional de Estadística e Informática. p. 231. 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;Draftනමැති ආශ්රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;Dualනමැති ආශ්රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - "Peru". Central Intelligence Agency. 27 February 2023. 10 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 24 February 2023 – via CIA.gov.
- උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;IfKRFනමැති ආශ්රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - උපුටාදැක්වීම් දෝෂය: අනීතික
<ref>ටැගය;IMFWEO.PEනමැති ආශ්රේයන් සඳහා කිසිදු පෙළක් සපයා නොතිබුණි - "Gini Index". World Bank. 3 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 March 2024.
- "Human Development Report 2023/24" (ඉංග්රීසි බසින්). United Nations Development Programme. 13 March 2024. 13 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 13 March 2024.
- Quechua name used by government of Peru is Perú (see Quechua-language version of Peru Parliament website සංරක්ෂණය කළ පිටපත 30 ජූලි 2010 at the Wayback Machine and Quechua-language version of Peru Constitution but common Quechua name is Piruw
- "Perú: País megadiverso" [Peru: Megadiverse country] (PDF) (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Servicio Nacional de Áreas Naturales Protegidas. 22 June 2014 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- Wilmer Angel, Aguilar Pereda (2019). "Establecimiento y organización del virreinato del Perú". Universidad Nacional de Trujillo. 19 March 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 19 March 2024.
- Back, Michele; Zavala, Virginia (2018). Racialization and Language: Interdisciplinary Perspectives From Perú. Routledge. pp. 286–291. 4 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 4 August 2021.
At the end of the 1980s, a group of military elites secretly developed an analysis of Peruvian society called El cuaderno verde. This analysis established the policies that the following government would have to carry out in order to defeat Shining Path and rescue the Peruvian economy from the deep crisis in which it found itself. El cuaderno verde was passed onto the national press in 1993, after some of these policies were enacted by President Fujimori.
- Alfredo Schulte-Bockholt (2006). "Chapter 5: Elites, Cocaine, and Power in Colombia and Peru". The politics of organized crime and the organized crime of politics: a study in criminal power. Lexington Books. pp. 114–118. ISBN 978-0-7391-1358-5.
important members of the officer corps, particularly within the army, had been contemplating a military coup and the establishment of an authoritarian regime, or a so-called directed democracy. The project was known as 'Plan Verde', the Green Plan. ... Fujimori essentially adopted the Green Plan and the military became a partner in the regime. ... The self-coup, of April 5, 1992, dissolved the Congress and the country's constitution and allowed for the implementation of the most important components of the Green Plan
- Asensio, Raúl; Camacho, Gabriela; González, Natalia; Grompone, Romeo; Pajuelo Teves, Ramón; Peña Jimenez, Omayra; Moscoso, Macarena; Vásquez, Yerel; Sosa Villagarcia, Paolo (August 2021). El Profe: Cómo Pedro Castillo se convirtió en presidente del Perú y qué pasará a continuación (ස්පාඤ්ඤ බසින්) (1 ed.). Lima, Peru: Institute of Peruvian Studies. p. 92. ISBN 978-612-326-084-2. 5 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 November 2021.
- David E. Castro Garro. "Módulo de capacitación en recursos genéticos y bioseguridad" [Training module on genetic resources and biosafety] (PDF) (ස්පාඤ්ඤ බසින්). Ministerio de Ambiente de la República de Perú. 24 April 2018 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- "Freedom in the World 2017 – Populists and Autocrats: The Dual Threat to Global Democracy" සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජූලි 2017 at the Wayback Machine by Freedom House, 31 January 2017
- McKercher, B. J. C. (2012). Routledge Handbook of Diplomacy and Statecraft (ඉංග්රීසි බසින්). Routledge. ISBN 9781136664366. 17 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 30 May 2020.
a Middle Power like Peru lack the diplomatic and other resources...
- "A guide to Lima: South America's culinary capital". Travel (ඉංග්රීසි බසින්). 2025-05-23. සම්ප්රවේශය 2025-05-23.
- Porras Barrenechea, Raúl. El nombre del Perú. Lima: Talleres Gráficos P.L. Villanueva, 1968, p. 83.
- Raúl Porras Barrenechea, El nombre del Perú, p. 84.
- Raúl Porras Barrenechea, El nombre del Perú, p. 86.
- Vega, Garcilasco, Commentarios Reales de los Incas, Editorial Mantaro, Lima, ed. 1998. pp. 14–15. First published in Lisbon in 1609.
- Raúl Porras Barrenechea, El nombre del Perú, p. 87.
- Article I of the Constitution of Peru (1979)
- Dillehay, Tom D. (2017). Where the Land Meets the Sea. University of Texas Press. p. 4. ISBN 9781477311493. 17 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 30 December 2019.
- "The Ancient Andes". History Guild (බ්රිතාන්ය ඉංග්රීසි බසින්). සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- "UNESCO". whc.unesco.org. සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- Cordy-Collins, Alana (1992). "Archaism or Tradition?: The Decapitation Theme in Cupisnique and Moche Iconography". Latin American Antiquity. 3 (3): 206–220. doi:10.2307/971715. JSTOR 971715. S2CID 56406255.
- "Chavin (Archaeological Site)". UNESCO. 8 May 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්රවේශය 27 July 2014.
- Beck, Roger B.; Black, Linda; Krieger, Larry S.; Naylor, Phillip C.; Shabaka, Dahia Ibo (1999). World History: Patterns of Interaction. Evanston, IL: McDougal Littell. ISBN 0-395-87274-X.
- "Mochica culture, pre-Inca in northern Peru". Sobre Peru. 11 September 2009. 29 June 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- "UNESCO 2". whc.unesco.org. සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- Blom, Deborah E.; Janusek, John W. (2004). "Making Place: Humans as Dedications in Tiwanaku". World Archaeology. 36: 123–141. doi:10.1080/0043824042000192623. S2CID 154741300.
- Pre-Inca Cultures සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. countrystudies.us.
- "UNESCO 3". whc.unesco.org. සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- Rowe, John (1948). "The Kingdom of Chimor". Acta Americana.
- Dunnell, Tony (2019-05-11). "Ten Interesting Facts About The Inca Empire". SA Vacations (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- The Editors of Encyclopaedia Britannica. "Pachacuti Inca Yupanqui". Encyclopedia Britannica, 1 Apr. 2024, https://www.britannica.com/biography/Pachacuti-Inca-Yupanqui. Accessed 18 May 2025
- Demarest, Arthur Andrew; Conrad, Geoffrey W. (1984). Religion and Empire: The Dynamics of Aztec and Inca Expansionism. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 57–59. ISBN 0-521-31896-3.
- Peru The Incas සංරක්ෂණය කළ පිටපත 3 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine
- Torero Fernández de Córdoba, Alfredo. (1970) "Lingüística e historia de la Sociedad Andina", Anales Científicos de la Universidad Agraria, VIII, 3–4, págs. 249–251. Lima: UNALM.
- "The Inca – All Empires". www.allempires.com. 20 January 2012 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී.
- "The Inca" at the Wayback Machine (archived 10 November 2009) The National Foreign Language Center at the University of Maryland. 29 May 2007. Retrieved 27 July 2014.
- "Inca: Empire, Religion & Civilization". HISTORY (ඉංග්රීසි බසින්). 2015-03-11. සම්ප්රවේශය 2025-05-18.
- Lavallé, Bernard (2004), "7 El fin de Atahualpa" (in es), Francisco Pizarro : Biografía de una conquista, Travaux de l'IFEA (Lima: Institut français d’études andines): pp. 123–139, , https://books.openedition.org/ifea/936, ප්රතිෂ්ඨාපනය 19 March 2024
- "Battle of Cajamarca | Summary | Britannica". www.britannica.com (ඉංග්රීසි බසින්). 4 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 19 March 2024.
- Lovell, W. George (1992). "'Heavy Shadows and Black Night': Disease and Depopulation in Colonial Spanish America". Annals of the Association of American Geographers. 82 (3): 426–443. doi:10.1111/j.1467-8306.1992.tb01968.x. JSTOR 2563354.
- Schottenhammer, Angela (2019). "Connecting China with the Pacific World?". Orientierungen. Zeitschrift zur Kultur Asiens: 144. ISSN 0936-4099. 27 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 27 May 2021.
The wreck excavation could prove that European style jewelry was being made in the Philippines. Some 56 intact storage jars were discovered. Investigations revealed that they had come from kilns in South China, Cochin China (Vietnam), and Siam (Thailand), and one was of Spanish design. The archaeology of the Nuestra Señora de la Concepción, consequently, also provides us with intriguing new insights into the trans-Pacific trade connection and the commodities involved. Each time a galleon arrived at Acapulco, a market, la feria, was organized. This attracted all kinds of people such as Indian peddlers, Mexican and Peruvian merchants, soldiers, the king's officials, and friars, as well as a few Chinese and some Filipinos. From Acapulco, the goods were transported into the hinterlands, into Mexico City, and various other places, including Peru. The Peruvian port at that time was Callao and the Ciudad de los Reyes, that is Lima, the capital of the Viceroyalty of Peru. Generally speaking, much of what was not sold (rezagos) directly in Acapulco was redirected towards Peru. Peruvian ships, mainly loaded with silver, mercury, cacao from Guayaquil, and Peruvian wines, sailed to ports along the Mexican and Guatemalan coasts, returning with Asian goods and leftover cargo from the galleon ships. Besides Callao and Guayaquil, Paita was also frequently a port of call.
- "Second book of the second part of the Conquests of the Filipinas Islands, and chronicle of the religious of our Father, St. Augustine". Zamboanga City History. 28 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 18 February 2021.
He (Governor Don Sebastían Hurtado de Corcuera) brought a great reenforcement of soldiers, many of them from Perú, as he made his voyage to Acapulco from that kingdom.
- Russell Bourne, Gods of War, Gods of Peace (New York: Harcourt Books, 2002), 7–9.
- Kathryn Burns, Colonial Habits (Durham and London: Duke University Press, 1999), 15–40.
- "Peru". countrystudies.us. 3 November 2016 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්රවේශය 27 July 2014.
- "Túpac Amaru II". Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Tupac-Amaru-II. ප්රතිෂ්ඨාපනය 10 July 2018.
- Scheina, 2003, Latin America's Wars: The Age of the Caudillo, 1791–1899, p. 58.
- Gootenberg (1991) p. 12.
- Discover Peru (Peru cultural society). War of Independence සංරක්ෂණය කළ පිටපත 21 ඔක්තෝබර් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved 28 July 2014
- Gootenberg (1993) pp. 5–6.
- Gootenberg (1993) p. 9.
- Klarén, Peter (2000). Peru: society and nationhood in the Andes. New York: Oxford University Press, pp. 262–276, ISBN 0195069285.
- "Francisco Morales Bermudez, ex-Peruvian military ruler, dies at 100". Washington Post (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). ISSN 0190-8286. 16 July 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- Brands, Hal (15 September 2010). "The United States and the Peruvian Challenge, 1968–1975". Diplomacy & Statecraft. 21 (3). Taylor & Francis: 471–490. doi:10.1080/09592296.2010.508418. S2CID 154119414.
- "Welcome, Mr. Peruvian President: Why Alan García is no hero to his people". Council on Hemispheric Affairs (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). 2 June 2010. 18 April 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 18 April 2019.
- Luis Rossell, Historias gráficas de la violencia en el Perú, 1980–1984, 2008
- Rospigliosi, Fernando (1996). Las Fuerzas Armadas y el 5 de abril: la percepción de la amenaza subversiva como una motivación golpista. Lima: Instituto de Estudios Peruanos. pp. 46–47.
- Gaussens, Pierre (2020). "The forced serilization of indigenous population in Mexico in the 1990s". Canadian Journal of Bioethics. 3 (3): 180+. doi:10.7202/1073797ar. S2CID 234586692.
a government plan, developed by the Peruvian army between 1989 and 1990s to deal with the Shining Path insurrection, later known as the 'Green Plan', whose (unpublished) text expresses in explicit terms a genocidal intention
- Burt, Jo-Marie (September–October 1998). "Unsettled accounts: militarization and memory in postwar Peru". NACLA Report on the Americas. 32 (2). Taylor & Francis: 35–41. doi:10.1080/10714839.1998.11725657.
the military's growing frustration over the limitations placed upon its counterinsurgency operations by democratic institutions, coupled with the growing inability of civilian politicians to deal with the spiraling economic crisis and the expansion of the Shining Path, prompted a group of military officers to devise a coup plan in the late 1980s. The plan called for the dissolution of Peru's civilian government, military control over the state, and total elimination of armed opposition groups. The plan, developed in a series of documents known as the "Plan Verde," outlined a strategy for carrying out a military coup in which the armed forces would govern for 15 to 20 years and radically restructure state-society relations along neoliberal lines.
- Cameron, Maxwell A. (June 1998). "Latin American Autogolpes: Dangerous Undertows in the Third Wave of Democratisation". Third World Quarterly. 19 (2). Taylor & Francis: 228. doi:10.1080/01436599814433.
the outlines for Peru's presidential coup were first developed within the armed forces before the 1990 election. This Plan Verde was shown to President Fujimorti after the 1990 election before his inauguration. Thus, the president was able to prepare for an eventual self-coup during the first two years of his administration
- "El "Plan Verde" Historia de una traición". Oiga. 647. 12 July 1993. 8 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 8 January 2022.
- Black, Jan (2018). Latin America Its Problems and Its Promise: A Multidisciplinary Introduction. Taylor and Francis. p. 355. ISBN 9780429974694. 27 April 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 19 March 2023.
In September 1992, a small, elite squad within Peru's antiterrorist police (established under Garcia) captured the Shining Path leader, Abimael Guzman. Within the next few weeks, using information in Guzman's hideout, police arrested more than 1,000 suspected guerillas. During the next few years, the Shining Path was decimated.
- Gaussens, Pierre (2020). "The forced serilization of indigenous population in Mexico in the 1990s". Canadian Journal of Bioethics. 3 (3): 180+. doi:10.7202/1073797ar. S2CID 234586692.
a government plan, developed by the Peruvian army between 1989 and 1990s to deal with the Shining Path insurrection, later known as the 'Green Plan', whose (unpublished) text expresses in explicit terms a genocidal intention
- Back, Michele; Zavala, Virginia (2018). Racialization and Language: Interdisciplinary Perspectives From Perú. Routledge. pp. 286–291. 4 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 4 August 2021.
At the end of the 1980s, a group of military elites secretly developed an analysis of Peruvian society called El cuaderno verde. This analysis established the policies that the following government would have to carry out in order to defeat Shining Path and rescue the Peruvian economy from the deep crisis in which it found itself. El cuaderno verde was passed onto the national press in 1993, after some of these policies were enacted by President Fujimori. ... It was a program that resulted in the forced sterilization of Quechua-speaking women belonging to rural Andean communities. This is an example of 'ethnic cleansing' justified by the state, which claimed that a properly controlled birth rate would improve the distribution of national resources and thus reduce poverty levels. ... The Peruvian state decided to control the bodies of 'culturally backward' women, since they were considered a source of poverty and the seeds of subversive groups
- White, Gavin David (2009). "Displacement, decentralisation and reparation in post-conflict Peru". Forced Migration Review. 15 October 2017 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්රවේශය 2 July 2017.
- Ortiz de Zárate, Roberto (6 June 2016). "Keiko Fujimori Higuchi". Barcelona Centre for International Affairs. 9 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 21 February 2021.
- "Fujimori 'to run for presidency'". BBC. 20 September 2004. 3 March 2016 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 13 February 2016.
- Forero, Juan (9 April 2006). "Fujimori's Daughter Polishes Her Jailed Father's Image on the Road to Congress in Peru". The New York Times (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). ISSN 0362-4331. 4 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 3 June 2021.
- "Peru's Fujimori sentenced to 25 years prison". Reuters. 7 April 2009. 12 April 2009 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 10 July 2018.
- Flannery, Nathaniel Parish. "Political Risk Analysis: How Will Peru's Economy Perform In 2017?". Forbes (ඉංග්රීසි බසින්). 9 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 9 December 2022.
- "The Political Limits of Presidential Impeachment: Lessons from Latin America". German Institute for Global and Area Studies (බ්රිතාන්ය ඉංග්රීසි බසින්). 2021. 9 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 9 December 2022.
- Tegel, Simeon (12 August 2018). "Corruption scandals have ensnared 3 Peruvian presidents. Now the whole political system could change". The Washington Post (ඉංග්රීසි බසින්). 9 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2018.
- "Peru's Vizcarra Begins Presidency With 57 Pct Approval Rating". U.S. News & World Report. 15 April 2018. 16 April 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 16 April 2018.
- "Peruvian Congress votes to impeach President Martín Vizcarra". BBC News. 10 November 2020. 28 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2021.
- "Peru's President Merino resigns after deadly crackdown on protesters". BBC News. 16 November 2020. 3 October 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2021.
- "Francisco Sagasti sworn in as interim Peruvian leader". BBC News. 18 November 2020. 16 November 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2021.
- "Pedro Castillo declared president-elect of Peru". BBC News. 20 July 2021. 13 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2021.
- "Peru: Pedro Castillo sworn in as president". DW.com. 28 July 2021. 13 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 August 2021.
- "The bicentennial of Peru's independence: A historic opportunity". The Jakarta Post (ඉංග්රීසි බසින්). 20 January 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 20 January 2022.
- "Peru's President Accused of Coup After Move to Dissolve Congress". Bloomberg.com (ඉංග්රීසි බසින්). 7 December 2022. 8 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 8 December 2022.
- "Peru's President Pedro Castillo replaced by Dina Boluarte after impeachment". BBC News (බ්රිතාන්ය ඉංග්රීසි බසින්). 7 December 2022. 8 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 8 December 2022.
- "Peru president removed from office and charged with 'rebellion' after alleged coup attempt". The Guardian (ඉංග්රීසි බසින්). 8 December 2022. 7 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 8 December 2022.
- "Perú Libre presentará moción de interpelación contra ministro del Interior". La Republica (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 4 January 2023. 12 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 January 2023.
- Chaboo, C.S. & A. Catenazzi. 2015. Beetles (Coleoptera) of Peru: A survey of the Families. Biogeography. Journal of the Kansas Entomological Society 88(02):140–143.
- Andes Handbook, Huascarán සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 ඔක්තෝබර් 2016 at the Wayback Machine. 2 June 2002.
- Instituto de Estudios Histórico–Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, p. 16.
- Instituto de Estudios Histórico–Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, p. 31.
- Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perú: Compendio Estadístico 2005, p. 21.
- Grove, Matthew J; Baker, Paul A; Cross, Scott L; Rigsby, Catherine A; Seltzer, Geoffrey O (2003). "Application of Strontium Isotopes to Understanding the Hydrology and Paleohydrology of the Altiplano, Bolivia-Peru". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 194 (1–3): 281–297. Bibcode:2003PPP...194..281G. doi:10.1016/S0031-0182(03)00282-7.
- Oficina nacional de evaluación de recursos naturales (previous INRENA). "Inventario nacional de lagunas y represamientos" (PDF). INRENA. 25 June 2007 දින මුල් පිටපත (PDF) වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්රවේශය 3 March 2008.
- Instituto de Estudios Histórico–Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, pp. 24–25.
- Instituto de Estudios Histórico–Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, pp. 25–26.
- Instituto de Estudios Histórico–Marítimos del Perú, El Perú y sus recursos: Atlas geográfico y económico, pp. 26–27.
- Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perú: Compendio Estadístico 2005, p. 50.
- "Peru Wildlife: Portal for information about wildlife and ecotourism in Peru". www.peruwildlife.info. Archived from the original on 17 May 2008. සම්ප්රවේශය 28 November 2016.
- Ortega, H., Hidalgo, M., Correa, E., Espino, J., Chocano, L., Trevejo, G., ... & Quispe, R. (2012). Lista anotada de los peces de aguas continentales del Peru. Estado actual del conocimiento, distribución, usos y aspectos de conservación. Lima, Perú: Ministerio del Ambiente
- Chaboo, C.S. 2015. Beetles (Coleoptera) of Peru: A survey of the Families. Part I. Overview. Journal of the Kansas Entomological Society 88(02):135–139.
- Dillon, Michael O. "The solanaceae of the lomas formations of coastal Peru and Chile" (PDF). sacha.org. 13 July 2007 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 28 November 2016.
- Grantham, H. S.; et al. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity – Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1): 5978. Bibcode:2020NatCo..11.5978G. doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723. PMC 7723057. PMID 33293507.
- "Peru: Government". globaledge.msu.edu (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). 15 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 11 March 2020.
- Andrade, Guilherme Trivellato (21 April 2017). From Promise to Delivery: Organizing the Government of Peru to Improve Public Health Outcomes (Thesis) (ඉංග්රීසි බසින්). 17 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Fernandini, Patrick Wieland; Sousa, Ronnie Farfan (2015). "Overview of the different levels of government". The Distribution of Powers and Responsibilities Affecting Forests, Land Use, and Redd+ Across Levels and Sectors in Peru: 1–12. 26 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Serra, Diego (30 August 2019). "Defending bicameralism and equalising powers: The case of Peru". Constitutional Reform of National Legislatures (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). pp. 142–162. doi:10.4337/9781788978644.00016. ISBN 9781788978644. S2CID 203215051. 15 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Constitución Política del Perú, Article No. 112.
- Constitución Política del Perú, Article No. 122.
- Hildebrancht, Martha (2003). El Habla Culta (o lo que debiera serlo). Lima. p. 37.
{{cite book}}: CS1 maint: location missing publisher (link) - Tegel, Simeon. "Peru's president dissolved Congress. Then Congress suspended the president". Washington Post (ඉංග්රීසි බසින්). 21 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Constitución Política del Perú, Article No. 90.
- Constitución Política del Perú, Articles No. 107–108.
- Constitución Política del Perú, Article No. 146.
- Clark, Jeffrey. Building on quicksand. Retrieved 24 July 2007.
- "Reglamento del Congreso de la Republica". www2.congreso.gob.pe. 15 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 11 March 2020.
- Lee, Sang Hoon; Magallanes, José Manuel; Porter, Mason A. (1 March 2017). "Time-dependent community structure in legislation cosponsorship networks in the Congress of the Republic of Peru". Journal of Complex Networks (ඉංග්රීසි බසින්). 5 (1): 127–144. arXiv:1510.01002. doi:10.1093/comnet/cnw004. ISSN 2051-1310. S2CID 15837465. 24 February 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- "Under fire Peru president resigns". BBC News (බ්රිතාන්ය ඉංග්රීසි බසින්). 22 March 2018. 4 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 11 March 2020.
- Romero, César (28 February 2023). "Tribunal Constitucional falla a favor del Congreso, que tendrá un poder absoluto y sin control judicial". La República (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 16 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 March 2023.
- Romero, César (25 February 2023). "El Tribunal Constitucional está destruyendo el régimen democrático del país". La República (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 25 February 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 March 2023.
- Brennan, Jason; Hill, Lisa (2014). Compulsory Voting: For and Against (ඉංග්රීසි බසින්). Cambridge University Press. ISBN 978-1-107-04151-6. 9 August 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 30 May 2020.
- Constitución Política del Perú, Article No. 31.
- "Peru: Sistemas Electorales / Electoral Systems". pdba.georgetown.edu. 9 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- (ස්පාඤ්ඤ බසින්) Congreso de la República del Perú, Grupos Parlamentarios සංරක්ෂණය කළ පිටපත 29 දෙසැම්බර් 2007 at the Wayback Machine. Retrieved 27 August 2011.
- "Elections Show Fissures in Peru's Political Institutions". Finch Ratings. 14 April 2021. 7 June 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 19 July 2021.
- Aquino, Marco (20 July 2021). "Peru socialist Castillo confirmed president after lengthy battle over results". Reuters (ඉංග්රීසි බසින්). 20 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 3 November 2021.
- "The curious case of Peru's persistent president-to-prison politics". The Week (ඉංග්රීසි බසින්). 22 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 22 November 2021.
- "Peru's presidential lineup: graft probes, suicide and impeachment". Reuters (ඉංග්රීසි බසින්). 15 November 2020. 22 November 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 22 November 2021.
- Dennis, Claire (23 August 2017). "Another Top Peru Politician Embroiled in Odebrecht Scandal". InSight Crime (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). 15 December 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 15 December 2022.
- "El misterio del harakiri | IDL Reporteros". IDL Reporteros. 11 December 2022. 28 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 15 December 2022.
- Pozo Díaz, Hildebrando Castro (August 2008). "Existen regiones en nuestro pais" (PDF). Congreso de la Republica de Peru. 24 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article No. 11.
- "Gobierno del Perú". www.gob.pe (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 19 June 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 March 2020.
- Dickovick, J. Tyler (1 January 2007). "Municipalization as Central Government Strategy: Central-Regional–Local Politics in Peru, Brazil, and South Africa". Publius: The Journal of Federalism (ඉංග්රීසි බසින්). 37 (1): 1–25. doi:10.1093/publius/pjl012. ISSN 0048-5950. 17 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Ley N° 27867, Ley Orgánica de Gobiernos Regionales, Article No. 10.
- Schönwälder, Gerd (2002). Linking Civil Society and the State: Urban Popular Movements, the Left, and Local Government in Peru, 1980–1992 (ඉංග්රීසි බසින්). Penn State Press. ISBN 978-0-271-02379-3. 17 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 18 November 2020.
- Monika Huber; Wolfgang Kaiser (February 2013). "Mixed Feelings". dandc.eu. 7 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 8 May 2013.
- Pique, Ricardo (1 May 2019). "Higher pay, worse outcomes? The impact of mayoral wages on local government quality in Peru". Journal of Public Economics (ඉංග්රීසි බසින්). 173: 1–20. doi:10.1016/j.jpubeco.2019.01.005. ISSN 0047-2727. S2CID 14763370. 16 July 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Costa, Eduardo Ferrero (1987). "Peruvian Foreign Policy: Current Trends, Constraints and Opportunities". Journal of Interamerican Studies and World Affairs. 29 (2): 55–78. doi:10.2307/166073. ISSN 0022-1937. JSTOR 166073.
- Lincoln, Jennie K.; Ferris, Elizabeth G. (2019). The Dynamics Of Latin American Foreign Policies: Challenges For The 1980s (ඉංග්රීසි බසින්). Routledge. ISBN 978-1-000-31605-6. 17 April 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 18 November 2020.
- Blanco-Jiménez, M., Parra-Irineo, G., González-González, N. and Tavizon-Salazar, A. (30 May 2019). "Pacific Alliance: Political, Economic, and Commercial Implications". Regional Integration in Latin America. Vol. 1. pp. 1–12. doi:10.1108/978-1-78973-159-020191001. ISBN 978-1-78973-160-6. S2CID 181395804.
{{cite book}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link) - Alonso Morán de Romaña (25 January 2018). "Productivity provides the key to Peru's bid for OECD membership". LSE Latin America and Caribbean. 29 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 29 March 2020.
- "Peru's OECD member status bid likely to succeed". andina.pe (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 2 July 2014. 29 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 29 March 2020.
- "The treaties of free trade (FTA) and exports of aggro-industrial products in Peru". Socrates. 7 (1 and 2). 2019. ISSN 2347-2146. 18 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Shaffer, Gregory; Winters, L. Alan (April 2017). "FTA Law in WTO Dispute Settlement: Peru–Additional Duty and the Fragmentation of Trade Law". World Trade Review (ඉංග්රීසි බසින්). 16 (2): 303–326. doi:10.1017/S1474745616000550. ISSN 1474-7456.
- BBC News (4 November 2005), Peru–Chile border row escalates සංරක්ෂණය කළ පිටපත 15 ජනවාරි 2009 at the Wayback Machine. Retrieved 16 May 2007.
- Global Affairs Canada-Affaires Mondiales Canada (29 August 2019). "Lima Group statement". GAC. 29 March 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 29 March 2020.
- "2024 Global Peace Index" (PDF). 19 August 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 18 August 2024.
- "Ránking ubica al Perú como la cuarta Fuerza Armada más poderosa de Latinoamérica". RPP (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 29 July 2017. 17 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 31 March 2020.
- Ministerio de Defensa, Libro Blanco de la Defensa Nacional. Ministerio de Defensa, 2005, 90.
- Ley N° 27178, Ley del Servicio Militar, Articles No. 29, 42 and 45.
- Vásquez, George L. (1994). "The Peruvian Army in War and Peace: 1980–1992". Journal of Third World Studies. 11 (2): 100–116. ISSN 8755-3449. JSTOR 45197485.
- Weber, Cynthia (1990). "Representing Debt: Peruvian Presidents Belaunde's and Garcia's Reading/Writing of Peruvian Debt". International Studies Quarterly. 34 (3): 353–365. doi:10.2307/2600575. ISSN 0020-8833. JSTOR 2600575.
- "Military expenditure (% of GDP) – Peru | Data". data.worldbank.org. 15 July 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 31 March 2020.
- "Peru calls up 10,000 army reserves to enforce quarantine". Reuters (ඉංග්රීසි බසින්). 1 April 2020. 6 April 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 April 2020.
- Peru සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජනවාරි 2021 at the Wayback Machine . CIA, The World Factbook
- The World Bank, Data by country: Peru සංරක්ෂණය කළ පිටපත 8 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine. Retrieved on 1 October 2011.
- BBC (31 July 2012), Peru country profile සංරක්ෂණය කළ පිටපත 5 නොවැම්බර් 2016 at the Wayback Machine.
- "Peru". Human Development Reports (ඉංග්රීසි බසින්). United Nations. 2016. 28 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 7 January 2018.
- Thorp, p. 4.
- Thorp, p. 321.
- "Overview". 29 December 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2 January 2018.
- "Peru and the IMF". International Monetary Fund. 3 July 2014 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 27 July 2014.
- Montero, Juan Carlos Pérez (1 March 2023). "Perú registró una inflación de 0,43% en febrero de 2023". Finanzas Digital (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 4 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත.
- Thorp, pp. 318–319.
- 2006 figures. (ස්පාඤ්ඤ බසින්) Banco Central de Reserva, Memoria 2006 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 සැප්තැම්බර් 2016 at the Wayback Machine, p. 204. Retrieved 27 December 2010.
- (ස්පාඤ්ඤ බසින්) Banco Central de Reserva, Memoria 2006 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 සැප්තැම්බර් 2016 at the Wayback Machine, pp. 15, 203. Retrieved 27 December 2010.
- Office of the U.S. Trade Representative, United States and Peru Sign Trade Promotion Agreement, 12 April 2006. Retrieved 27 December 2010.
- 2006 figures. (ස්පාඤ්ඤ බසින්) Banco Central de Reserva, Memoria 2006 සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 සැප්තැම්බර් 2016 at the Wayback Machine, pp. 60–61. Retrieved 27 December 2010.
- "Capítulo 4 La Informalidad y la Fuerza de Trabajo" (PDF). 24 March 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 4 March 2023.
- "Copper" (PDF). Mineral Commodity Summaries. USGS. January 2021. 9 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- "Zinc" (PDF). Mineral Commodity Summaries. USGS. January 2021. 9 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- "Gold" (PDF). Mineral Commodity Summaries. USGS. January 2021. 9 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- "Lead" (PDF). Mineral Commodity Summaries. USGS. January 2021. 15 May 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- "Tin" (PDF). Mineral Commodity Summaries. USGS. January 2021. 13 August 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF).
- USGS Boron Production Statistics සංරක්ෂණය කළ පිටපත 18 ජූලි 2021 at the Wayback Machine (PDF)
- USGS Molybdenum Production Statistics සංරක්ෂණය කළ පිටපත 9 ඔක්තෝබර් 2022 at Ghost Archive (PDF)
- "USGS Silver Production Statistics" (PDF). December 20, 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය December 23, 2024.
- "Duas opções: direita ou direita – Le Monde Diplomatique". diplomatique.org.br. 6 June 2016. 12 July 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "II. SECTOR EXTERNO" (PDF). bcrp.gob.pe (ස්පාඤ්ඤ බසින්). 31 December 1990. p. 32. 13 August 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 13 August 2024.
- "Agriculture in Peru, by FAO". 16 October 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "Manufacturing, value added (current US$) | Data". data.worldbank.org. 7 January 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "Peru prepara indústria pesqueira para enfrentar mudança climática". GZH. 12 July 2016. 12 July 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "Estadística – Infraestructura de Transportes – Infraestructura Vial". www.gob.pe. 26 March 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "Visión de desarrolo de la infraestructura vial" (PDF). 17 July 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "Estadística – Infraestructura de Transportes – Infraestructura Ferroviaria". www.gob.pe. 22 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- Andrade, Artur Luiz (29 October 2018). "Brasil tem 9 dos maiores aeroportos da América Latina". Portal PANROTAS. 11 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "actividad portuaria de América Latina y el Caribe 2018" (PDF). 14 January 2021 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 12 July 2022.
- "With Peru port project, China gains a foothold in America's backyard". NBC News (ඉංග්රීසි බසින්). 2023-11-15. 9 May 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2024-05-09.
- Codings. "THE PORT OF CHANCAY AND CHINA'S EVOLVING BRI". orcasia.org (ඉංග්රීසි බසින්). සම්ප්රවේශය 2025-05-23.
- "Peru Electricity Production, 1978 – 2023 | CEIC Data". www.ceicdata.com. 26 January 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 26 January 2023.
- "Renewable Capacity Statistics 2022" (PDF). IRENA. 9 October 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 19 May 2022.
- "Core Indicators, Health Situation in the America's" (PDF). 1 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 9 May 2024.
- "Perfil Sociodemografico" (PDF). 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- "El Perú tiene una población de 31 millones 488 mil 625 habitantes" [Peru has a population of 31 million 488 thousand 625 inhabitants]. www.inei.gob.pe (ස්පාඤ්ඤ බසින්). INEI. 11 July 2016. 2 February 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 7 January 2018.
- Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perú: Estimaciones y Proyecciones de Población, 1950–2050, pp. 37–38, 40.
- "First results of the Peruvian population census conducted last year". The Peru Telegraph. 26 June 2018. 10 July 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 10 July 2018.
- "Perú: Perfil Sociodemográfico" (PDF). Instituto Nacional de Estadística e Informática. p. 16. 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perfil sociodemográfico del Perú, p. 24.
- "Isolated Peru tribe threatened by outsiders. USAToday.com. 31 January 2012
- "Life expectancy at birth, total (years) | Data". data.worldbank.org (ඇමෙරිකානු ඉංග්රීසි බසින්). 26 August 2018 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 25 August 2018.
- ""Situación de la Población Peruana, 2024. Una mirada de la diversidad étnica" (PDF). Instituto Nacional de Estadística e Informática. p. 20. 15 August 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 3 August 2024.
- "2017 Peruvian census" (PDF). 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- Cook, Noble David (1982) Demographic collapse: Indian Peru, 1520–1620. Cambridge University Press. p. 114. ISBN 0521239958.
- "Perú: Perfil Sociodemográfico" (PDF). Instituto Nacional de Estadística e Informática. p. 214. 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- Vázquez, Mario (1970) "Immigration and mestizaje in nineteenth-century Peru", pp. 79–81 in Race and class in Latin America. Columbia Univ. Press. ISBN 0-231-03295-1
- "Peru apologises for abuse of African-origin citizens සංරක්ෂණය කළ පිටපත 19 ජූලි 2018 at the Wayback Machine". BBC News. 29 November 2009
- Mörner, Magnus (1967), Race mixture in the history of Latin America, p. 131.
- "Peru izabrao predsjednicu peruansko-hrvatskog prijateljstva". www.index.hr (කෝඒෂියානු බසින්). 21 September 2024 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 2024-09-21.
- Ap, Agencia (2019-06-14). "Miles de venezolanos ingresan a Perú antes que entre en vigencia requisito de visa humanitaria | Mundo | Gestion". Gestion. 14 June 2019 දින මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂණය කරන ලදී. සම්ප්රවේශය 2024-09-23.
- "Perú: Perfil Sociodemográfico" (PDF). Instituto Nacional de Estadística e Informática. p. 198. 11 February 2020 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත (PDF). සම්ප්රවේශය 27 September 2018.
- Budde, Michael L. (2016-09-02). Beyond the Borders of Baptism: Catholicity, Allegiances, and Lived Identities (ඉංග්රීසි බසින්). Wipf and Stock Publishers. ISBN 978-1-4982-0473-6.
- World University Ranking 2023, Times Higher Education, https://www.times සංරක්ෂණය කළ පිටපත 27 ජනවාරි 2022 at the Wayback Machine highereducation.com > world-ranking
- "Catholicism and evangelism: the two most common religions in Latin America". Statista. 26 October 2022. 19 November 2022 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 18 November 2022.
- Collyns, Dan (8 May 2025). "'The pope is Peruvian': elation in country where pontiff served as bishop". The Guardian. 9 May 2025 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 9 May 2025.
- Peru සංරක්ෂණය කළ පිටපත 23 ජනවාරි 2021 at the Wayback Machine . CIA, The World Factbook
- Constitución Política del Perú, Article No. 17.
- Instituto Nacional de Estadística e Informática, Perfil sociodemográfico del Perú, p. 93.
- Samaké, Cynthia LeCount (2019-04-05). Textile Traveler's Guide to Peru & Bolivia (ඉංග්රීසි බසින්). Schiffer + ORM. ISBN 978-1-5073-0253-8. 19 February 2025 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 17 January 2025.
- "Decreto Supremo que aprueba el Reglamento de la Ley N° 29735, Ley que regula el uso, preservación, desarrollo, recuperación, fomento y difusión de las lenguas originarias del Perú, Decreto Supremo N° 004-2016-MC". 29 October 2017 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 10 July 2017.
- "Textile Doll". Walters Art Museum site. 4 June 2023 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 3 August 2023.
- Bailey, pp. 72–74.
- Bailey, p. 263.
- Martin, "Literature, music and the visual arts, c. 1820–1870", pp. 37–39.
- Martin, "Narrative since c. 1920", pp. 151–152.
- Martin, "Narrative since c. 1920", pp. 178–179.
- Martin, "Narrative since c. 1920", pp. 186–188.
- "7 Things You Need to Know about Peruvian Cuisine". MICHELIN Guide. 4 February 2019 දින පැවති මුල් පිටපත වෙතින් සංරක්ෂිත පිටපත. සම්ප්රවේශය 4 February 2019.
- Custer, pp. 17–22.
- Custer, pp. 25–38.
- Romero, Raúl (1999). "Andean Peru". In: John Schechter (ed.), Music in Latin American culture: regional tradition. New York: Schirmer Books, pp. 385–386.
- Romero, Raúl (1985). "La música tradicional y popular". In: Patronato Popular y Porvenir, La música en el Perú. Lima: Industrial Gráfica, pp. pp. 243–245, 261–265.
විකිපීඩියා, විකි, විශ්වකෝෂය, පොත, පුස්තකාලය, ලිපිය, කියවීම, නොමිලේ බාගත කිරීම, පේරු පිළිබඳ තොරතුරු, පේරු යනු කුමක්ද? පේරු යනු කුමක් දර්ශනය කරන්නේ?