ඕස්ට්රේලියාව, නිල වශයෙන් ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය ලෙස හඳුන්වනු ලබන අතර, ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපයේ ප්රධාන භූමිය, ටැස්මේනියා දූපත සහ තවත් කුඩා දූපත් රාශියකින් සමන්විත රටකි. එහි මුළු භූමි ප්රමාණය වර්ග කිලෝමීටර් 7,688,287 (වර්ග සැතපුම් 2,968,464) වන අතර එය ලෝකයේ හයවන විශාලතම රට සහ ඕෂනියාවේ විශාලතම රට බවට පත් කරයි. ඕස්ට්රේලියාව ලෝකයේ පැතලිම සහ වියළිම ජනාවාස වූ මහාද්වීපයයි. එය මහා විවිධත්වයක් සහිත රටක් වන අතර, එහි ප්රමාණය එයට අභ්යන්තරයේ කාන්තාර සහ වෙරළ තීරයේ නිවර්තන වැසි වනාන්තර ඇතුළු විවිධ භූ දර්ශන සහ දේශගුණික තත්ත්වයන් ලබා දෙයි.
ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය | |
|---|---|
ජාතික ධජය රාජ්ය ලාංඡනය | |
| ජාතික ගීය: "Advance Australia Fair" | |
ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය ඇන්ටාක්ටිකාවේ ඕස්ට්රේලියානු භෞමික හිමිකම් පෑම | |
| අගනුවර | කැන්බරා 35°18′29″S 149°07′28″E / 35.30806°S 149.12444°E |
| විශාලතම නගරය | සිඩ්නි (නාගරික) මෙල්බර්න් (නාගරික) |
| ජාතික භාෂාව | ඉංග්රීසි |
| ආගම (2021) |
|
| ජාති නාම(ය) |
|
| රජය | ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු ව්යවස්ථාමය රාජාණ්ඩුව |
• රාජාණ්ඩුව | III වන චාල්ස් |
• ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් | සෑම් මොස්ටින් |
• අගමැති | ඇන්තනි ඇල්බේනිස් |
| ව්යවස්ථාදායකය | පාර්ලිමේන්තුව |
• උත්තර මන්ත්රී මණ්ඩලය | සෙනෙට් සභාව |
• පහළ මන්ත්රී මණ්ඩලය | නියෝජිත මන්ත්රී මණ්ඩලය |
| ස්වාධීනත්වය එක්සත් රාජධානිය වෙතින් | |
• ඕස්ට්රේලියානු සම්මේලනය | 1901 ජනවාරි 1 |
• බැල්ෆෝර් ප්රකාශනය | 1926 නොවැම්බර් 15 |
• වෙස්ට්මිනිස්ටර් භාවිතයට ගැනීමේ පනතේ ප්රඥප්තිය | 1942 ඔක්තෝබර් 9 |
• ඕස්ට්රේලියානු පනත් | 1986 මාර්තු 3 |
| වර්ග ප්රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 7,688,287 km2 (2,968,464 sq mi) (6 වෙනි) |
• ජලය (%) | 1.79 (2015) |
| ජනගහණය | |
• 2025 ඇස්තමේන්තුව | 28,014,700 (54 වෙනි) |
• 2021 ජන සංගණනය | 25,890,773 |
• ජන ඝණත්වය | 3.64/km2 (9.4/sq mi) (237 වෙනි) |
| දදේනි (ක්රශසා) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් ට්රිලියන 1.980 (20 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 72,138 (20 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් ට්රිලියන 1.772 (14 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 64,547 (11 වෙනි) |
| ගිනි (2020) | 32.4 මධ්යම |
| මාසද (2023) | 0.958 ඉතා ඉහළ · 7 වෙනි |
| ව්යවහාර මුදල | ඕස්ට්රේලියානු ඩොලරය ($) (AUD) |
| වේලා කලාපය | UTC+8; +9.5; +10 (AWST, ACST, AEST) |
• ගිම්හාන (DST) | UTC+10.5; +11 (ACDT, AEDT) |
| Qld, WA සහ NT හි DST නිරීක්ෂණය නොකෙරේ. | |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | වම |
| ඇමතුම් කේතය | +61 |
| අන්තර්ජාල TLD | .au |
ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන්ගේ මුතුන් මිත්තන් අග්නිදිග ආසියාවෙන් වසර 50,000 සිට 65,000 දක්වා කාලයකට පෙර, අවසාන ග්ලැසියර යුගයේදී පැමිණීමට පටන් ගත්හ. බ්රිතාන්ය ජනාවාස කාලය වන විට, ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන් වෙනස් භාෂා 250ක් කතා කළ අතර ලෝකයේ පැරණිතම ජීවමාන සංස්කෘතීන්ගෙන් එකක් තිබුණි. ඕස්ට්රේලියාවේ ලිඛිත ඉතිහාසය ආරම්භ වූයේ 17 වන සියවසේදී වෙරළ තීරයේ වැඩි කොටසක් ලන්දේසි ගවේෂණය කිරීමත් සමඟය. බ්රිතාන්ය යටත් විජිතකරණය 1788 දී නිව් සවුත් වේල්ස් හි දණ්ඩනීය (පිටුවහල් කල සිරකරුවන්) ජනපදය පිහිටුවීමත් සමඟ ආරම්භ විය. 19 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට, මහාද්වීපයේ වැඩි කොටසක් යුරෝපීය පදිංචිකරුවන් විසින් ගවේෂණය කර තිබූ අතර අතිරේක ස්වයං පාලන බ්රිතාන්ය යටත් විජිත පහක් ස්ථාපිත කරන ලද අතර, ඒ සෑම එකක්ම 1890 වන විට වගකිවයුතු රජයක් ලබා ගත්තේය. 1901 දී යටත් විජිත ෆෙඩරල් කරන ලද අතර ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය පිහිටුවන ලදී. මෙය එක්සත් රාජධානියෙන් ස්වයං පාලනය වැඩි කිරීමේ ක්රියාවලියක් දිගටම කරගෙන ගිය අතර, එය 1942 වෙස්ට්මිනිස්ටර් භාවිතයට ගැනීමේ ප්රඥප්තිය මගින් ඉස්මතු කරන ලද අතර 1986 ඕස්ට්රේලියානු පනත් වලින් අවසන් විය.
ඕස්ට්රේලියාව යනු ප්රාන්ත හයක් සහ ප්රදේශ දහයකින් සමන්විත ෆෙඩරල් පාර්ලිමේන්තු ප්රජාතන්ත්රවාදයක් සහ ව්යවස්ථාමය රාජාණ්ඩුවකි. මිලියන 28 කට ආසන්න එහි ජනගහනය ඉතා නාගරීකරණය වී ඇති අතර නැගෙනහිර මුහුදු තීරයේ දැඩි ලෙස සංකේන්ද්රණය වී ඇත.කැන්බරා ජාතියේ අගනුවර වන අතර, එහි වඩාත්ම ජනාකීර්ණ නගර වන්නේ සිඩ්නි සහ මෙල්බර්න් වන අතර, දෙකම මිලියන පහකට වඩා වැඩි ජනගහනයක් ඇත. ඕස්ට්රේලියාවේ සංස්කෘතිය විවිධාකාර වන අතර, රට ලෝකයේ ඉහළම විදේශික-උපන් ජනගහනයෙන් එකකි. එය ඉතා දියුණු ආර්ථිකයක් සහ ගෝලීය වශයෙන් ඉහළම ඒක පුද්ගල ආදායමක් ඇති රටකි. එහි බහුල ස්වාභාවික සම්පත් සහ හොඳින් සංවර්ධනය වූ ජාත්යන්තර වෙළඳ සබඳතා රටේ ආර්ථිකයට තීරණාත්මක වේ. ජීවන තත්ත්වය, සෞඛ්ය, අධ්යාපනය, ආර්ථික නිදහස, සිවිල් නිදහස සහ දේශපාලන අයිතිවාසිකම් සම්බන්ධයෙන් එය ඉහළ ශ්රේණිගත කිරීමක සිටී.
ඕස්ට්රේලියාව මධ්යම බලවතෙකු වන අතර ලෝකයේ දහතුන්වන ඉහළම මිලිටරි වියදම් ඇත. එය එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය; G20; OECD; ලෝක වෙළඳ සංවිධානය; ආසියා-පැසිෆික් ආර්ථික සහයෝගීතාව; පැසිෆික් දූපත් සංසදය; පැසිෆික් ප්රජාව; පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය; සහ ආරක්ෂක සහ ආරක්ෂක සංවිධාන වන ANZUS, AUKUS සහ Five Eyes ඇතුළු ජාත්යන්තර කණ්ඩායම්වල සාමාජිකයෙකි. එය එක්සත් ජනපදයේ ප්රධාන නේටෝ නොවන සගයෙකි.
නිරුක්තිය
ඕස්ට්රේලියානු ඉංග්රීසියෙන් ඕස්ට්රේලියානු නම (pronounced /əˈstreɪliə/ in Australian English) ලතින් භාෂාවෙන් ටෙරා ඕස්ට්රේලිස් ඉන්කොග්නිටා ('නොදන්නා දකුණු දේශය') යන වචනයෙන් ව්යුත්පන්න වී ඇත, එය පුරාණ කාලයේ සිට දකුණු අර්ධගෝලයේ උපකල්පිත මහාද්වීපයක් සඳහා භාවිතා කරන නමකි. 16 වන සියවසේ සිතියම් ශිල්පීන් කිහිප දෙනෙකු සිතියම්වල ඕස්ට්රේලියාව යන වචනය භාවිතා කළ නමුත් නූතන ඕස්ට්රේලියාව හඳුනා ගැනීමට නොවේ.
17 වන සියවසේදී ලන්දේසීන් ඕස්ට්රේලියාවට ගොස් සිතියම් ගත කිරීමට පටන් ගත් විට, ඔවුන් මහාද්වීපය නිව් ඕලන්දය ලෙස හැඳින්වූහ. 1803 දී මහාද්වීපය වටා ගමන් කළ ගවේෂක මැතිව් ෆ්ලින්ඩර්ස් විසින් ඕස්ට්රේලියාව යන නම ජනප්රිය කරන ලදී. කෙසේ වෙතත්, ඔහුගේ මුහුදු ගමන පිළිබඳ ඔහුගේ වාර්තාව 1814 දී ප්රකාශයට පත් කරන විට, ටෙරා ඕස්ට්රේලිස් යන නම භාවිතා කරන ලදී.
නිව් සවුත් වේල්ස් ආණ්ඩුකාර ලැච්ලන් මැක්වරි 1817 දෙසැම්බර් මාසයේදී නිව් ඕලන්දය වෙනුවට ඕස්ට්රේලියාව යන නම නිල වශයෙන් නිර්දේශ කළේය. බ්රිතාන්ය අද්මිරාල්ටි 1824 දී එම නම සම්මත කරගත් අතර බ්රිතාන්ය පාර්ලිමේන්තුව 1828 දී නීති සම්පාදනයේදී එය භාවිතා කළේය. එක්සත් රාජධානියේ ජල විද්යාත්මක කාර්යාලය 1830 ඕස්ට්රේලියානු නාමාවලියෙහි නව නම භාවිතා කළේය. පැරණි යටත් විජිත හයේ නව සම්මේලනය සඳහා "ඕස්ට්රේලියාවේ පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය" යන නම 1900 (එක්සත් රාජධානිය) ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලීය ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථා පනතේ විධිමත් කරන ලදී.
ඕස්ට්රේලියාව සඳහා වාචික නම් අතර "Oz", "Straya" සහ "Down Under" ඇතුළත් වේ.
ඉතිහාසය
ස්වදේශික ප්රාග් ඉතිහාසය
ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන් පුළුල් කණ්ඩායම් දෙකකින් සමන්විත වේ:
- ටැස්මේනියාව ඇතුළු ඕස්ට්රේලියානු ප්රධාන භූමියේ සහ එහි බොහෝ දූපත් වල විවිධ ආදිවාසී ජනතාව වන ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන්
- ටොරස් සමුද්ර සන්ධි දූපත් වල සුවිශේෂී මෙලනීසියානු ජනතාවක් වන ටොරස් සමුද්ර සන්ධි දූපත් වැසියන්
ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපයේ මානව වාසස්ථානය වසර 50,000 සිට 65,000 දක්වා කාලයකට පෙර ආරම්භ වී ඇති බවට ඇස්තමේන්තු කර ඇත, වර්තමානයේ අග්නිදිග ආසියාව ලෙස හඳුන්වන ප්රදේශයෙන් ගොඩබිම් පාලම් සහ කෙටි මුහුදු හරස් මාර්ග මගින් මිනිසුන් සංක්රමණය වීමත් සමඟ. නූතන ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන්ගේ මෙම මුතුන් මිත්තන්ට කොපමණ සංක්රමණ රැළි දායක වී ඇත්දැයි අවිනිශ්චිතය. ආර්න්හෙම් ලෑන්ඩ් හි මැඩ්ජෙඩ්බෙබේ පාෂාණ නවාතැන ඕස්ට්රේලියාවේ මිනිසුන් සිටින බව පෙන්වන පැරණිතම ස්ථානය විය හැකිය. සොයාගත් පැරණිතම මිනිස් අවශේෂ වන්නේ වසර 42,000 කට පමණ පෙර කාල නිර්ණය කර ඇති මුන්ගෝ විලෙහි අවශේෂයි.
ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානු සංස්කෘතිය පෘථිවියේ පැරණිතම අඛණ්ඩ සංස්කෘතීන්ගෙන් එකකි. පළමු යුරෝපීය සම්බන්ධතා අවධියේදී, ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන් පුළුල් පරාසයක සමාජවලට අයත් වූ අතර, විවිධ ආර්ථිකයන් අවම වශයෙන් විවිධ භාෂා කණ්ඩායම් 250 ක් පුරා පැතිර තිබුණි. බ්රිතාන්ය ජනාවාස වීමට පෙර ආදිවාසී ජනගහනයේ ඇස්තමේන්තු 300,000 සිට මිලියන 3 දක්වා පරාසයක පවතී. ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන්ගේ සංස්කෘතීන් භූමිය සහ පරිසරය සමඟ ගැඹුරින් සම්බන්ධ වී තිබුණි (සහ පවතී), The Dreaming හි කථා වාචික සම්ප්රදාය, ගීත, නැටුම් සහ සිතුවම් හරහා පවත්වා ගෙන යනු ලැබේ. ගිනි කූරු ගොවිතැන, මත්ස්ය වගාව, සහ අර්ධ ස්ථිර නිවාස ඉදිකරන ලද ඇතැම් කණ්ඩායම්. මෙම පිළිවෙත් "දඩයම්කරුවන්-එකතු කරන්නන්", "කෘෂිකාර්මික", "ස්වාභාවික වගාව" සහ "තීව්ර කිරීම" ලෙස විවිධාකාරයෙන් සංලක්ෂිත කර ඇත.
ටොරස් සමුද්ර සන්ධියේ දූපත් වැසියන් මුලින්ම තම දූපත් වල පදිංචි වූයේ අවම වශයෙන් වසර 2,500 කට පෙරය. සංස්කෘතික හා භාෂාමය වශයෙන් ප්රධාන භූමි ආදිවාසී ජනයාගෙන් වෙනස් වූ ඔවුන් නාවිකයින් වූ අතර සෘතුමය උද්යාන විද්යාවෙන් සහ ඔවුන්ගේ ගල්පර සහ මුහුදේ සම්පත් වලින් තම ජීවනෝපාය ලබා ගත්හ. 1300 ගණන් වන විට දර්ශනය වූ සමහර දූපත් සහ ගම්මානවල කෘෂිකර්මාන්තය ද වර්ධනය විය. 18 වන සියවසේ මැද භාගය වන විට උතුරු ඕස්ට්රේලියාවේ, වර්තමාන ඉන්දුනීසියාවෙන් පැමිණෙන දේශීය ආදිවාසී කණ්ඩායම් සහ මැකසාන් ට්රෙපන්ජර්වරුන් අතර සම්බන්ධතා, වෙළඳාම සහ හරස් සංස්කෘතික සම්බන්ධතාවය ස්ථාපිත කර තිබුණි.
යුරෝපීය ගවේෂණය සහ යටත් විජිතකරණය
1606 දී විලෙම් ජැන්සූන් විසින් මෙහෙයවන ලද ඩුයිෆ්කන් නම් ලන්දේසි නැගෙනහිර ඉන්දීය සමාගමේ නෞකාව ඕස්ට්රේලියාවේ පළමු ලේඛනගත යුරෝපීය ගොඩබෑම සිදු කළේය. එම වසරේම අගභාගයේදී, ලුයිස් වාස් ද ටොරස් නිව් ගිනියාවේ දකුණු වෙරළ තීරය දිගේ ටොරස් සමුද්ර සන්ධිය හරහා ඕස්ට්රේලියාවේ උතුරට යාත්රා කළේය. 1642 දී ඇබෙල් ටස්මන්ගේ මුහුදු ගමන වැන් ඩිමන්ගේ දේශයට ළඟා වූ පළමු දන්නා යුරෝපීය ගවේෂණය විය. 1644 දී ඔහුගේ දෙවන මුහුදු ගමනේදී, ඔහු නිව් ගිනියාවට දකුණින් ඕස්ට්රේලියාවේ උතුරු වෙරළ තීරය සිතියම් ගත කළේය. ටස්මන්ගේ මුහුදු ගමනෙන් පසුව, ලන්දේසීන්ට ඕස්ට්රේලියාවේ උතුරු සහ බටහිර වෙරළ තීරයන් සහ එහි දකුණු සහ ගිනිකොනදිග ටැස්මේනියානු වෙරළ තීරයන්ගෙන් වැඩි ප්රමාණයක් පාහේ සම්පූර්ණ සිතියම් සෑදීමට හැකි විය. ඔවුන් මහාද්වීපය නිව් ඕලන්දය ලෙස නම් කළහ.
1770 දී, කපිතාන් ජේම්ස් කුක් යාත්රා කර නැගෙනහිර වෙරළ තීරය සිතියම් ගත කළ අතර, ඔහු එය "නිව් සවුත් වේල්ස්" ලෙස නම් කර මහා බ්රිතාන්යයට හිමිකම් කීවේය. 1786 දී, බ්රිතාන්ය රජය නිව් සවුත් වේල්ස් හි දණ්ඩනීය ජනපදයක් පිහිටුවීමේ අභිප්රාය නිවේදනය කළේය. 1788 ජනවාරි 26 වන දින, කපිතාන් ආතර් පිලිප් විසින් අණ දෙන ලද පළමු බලඇණිය පෝර්ට් ජැක්සන් හි සිඩ්නි කෝව් වෙත පැමිණියේය. කඳවුරක් ස්ථාපිත කරන ලද අතර යුනියන් ධජය එසවීය. එම දිනය පසුව ඕස්ට්රේලියාවේ ජාතික දිනය බවට පත් විය.
බොහෝ මුල් පදිංචිකරුවන් වැරදිකරුවන් වූ අතර, සුළු අපරාධ සඳහා ප්රවාහනය කරන ලද අතර "නිදහස් පදිංචිකරුවන්ට" (කැමැත්තෙන් පැමිණෙන සංක්රමණිකයන්) කම්කරුවන් හෝ සේවකයින් ලෙස පවරන ලදී. නිදහස් වූ පසු, වැරදිකරුවන් යටත් විජිත සමාජයට ඒකාබද්ධ වීමට නැඹුරු විය. ආදිවාසී ප්රතිරෝධය, වරදකරුවන් වූ කැරලි සහ බුෂ්රෑන්ඩ් සමහර විට යුද නීතිය යටතේ මර්දනය කරන ලදී. නිව් සවුත් වේල්ස් කෝප් හි නිලධාරීන් විසින් සිදු කරන ලද 1808 රම් කැරැල්ල තාවකාලික හමුදා ජුන්ටාවකට මඟ පෑදීය.[38] ඊළඟ දශක දෙක තුළ, සමාජ හා ආර්ථික ප්රතිසංස්කරණ, ව්යවස්ථාදායක සභාවක් සහ ශ්රේෂ්ඨාධිකරණයක් පිහිටුවීමත් සමඟ, දණ්ඩනීය ජනපදය සිවිල් සමාජයකට සංක්රමණය වීම දක්නට ලැබුණි.
ප්රධාන වශයෙන් බෝවන රෝග හේතුවෙන් යුරෝපීය ජනාවාසයෙන් පසු වසර 150 ක් පුරා ආදිවාසී ජනගහනය අඩු විය. බ්රිතාන්ය යටත් විජිත බලධාරීන් ආදිවාසී කණ්ඩායම් සමඟ කිසිදු ගිවිසුමක් අත්සන් නොකළහ. ජනාවාස පුළුල් වන විට, දේශසීමා ගැටුම්වලදී දස දහස් ගණනක් ආදිවාසී ජනතාව සහ දහස් ගණනක් පදිංචිකරුවන් මිය ගිය අතර, බොහෝ ඉතිහාසඥයින් තර්ක කරන්නේ පදිංචිකරුවන් විසින් සිදු කරන ලද ජන සංහාරක ක්රියාවන් ද ඊට ඇතුළත් බවයි. පදිංචිකරුවන් ඔවුන්ගේ භූමියෙන් වැඩි කොටසක් දිවි ගලවා ගත් ආදිවාසී ජනතාව නෙරපා හැරියහ.
යටත් විජිත ව්යාප්තිය
1803 දී, වැන් ඩිමන්ගේ දේශයේ (වර්තමාන ටැස්මේනියාව) ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කරන ලද අතර, 1813 දී, ග්රෙගරි බ්ලැක්ස්ලන්ඩ්, විලියම් ලෝසන් සහ විලියම් වෙන්ට්වර්ත් සිඩ්නි නගරයට බටහිරින් නිල් කඳු තරණය කළ අතර, අභ්යන්තරය යුරෝපීය ජනාවාසයට විවෘත කළහ. 1827 දී මේජර් එඩ්මන්ඩ් ලොක්යර් කිං ජෝර්ජ් සවුන්ඩ් (නූතන ඇල්බනි) හි ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කළ විට බ්රිතාන්ය හිමිකම් මුළු ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපයටම ව්යාප්ත විය. ස්වෑන් රිවර් ජනපදය (වර්තමාන පර්ත්) 1829 දී පිහිටුවන ලද අතර එය ප්රදේශය අනුව විශාලතම ඕස්ට්රේලියානු යටත් විජිතය වන බටහිර ඕස්ට්රේලියාව බවට පරිණාමය විය. නිව් සවුත් වේල්ස් වෙතින් වෙනම ජනපද කැටයම් කරන ලදී: 1825 දී ටැස්මේනියාව, 1836 දී දකුණු ඕස්ට්රේලියාව, 1851 දී වික්ටෝරියා සහ 1859 දී ක්වීන්ස්ලන්තය. දකුණු ඕස්ට්රේලියාව සහ වික්ටෝරියා නිදහස් යටත් විජිත ලෙස ආරම්භ කරන ලදී - ඔවුන් කිසි විටෙකත් ප්රවාහනය කරන ලද වැරදිකරුවන් පිළිගත්තේ නැත. වැරදිකරු ක්රමයට වැඩෙන විරෝධය 1850 ගණන් වන විට නැගෙනහිර යටත් විජිතවල එය අහෝසි කිරීමත් සමඟ අවසන් විය. මුලදී නිදහස් යටත් විජිතයක් වූ බටහිර ඕස්ට්රේලියාව 1850 සිට 1868 දක්වා වැරදිකරුවන් පිළිගත්තේය.
1855 සහ 1890 අතර කාලය තුළ යටත් විජිත හය තනි තනිව වගකිවයුතු රජයක් ලබා ගත් අතර, බ්රිතාන්ය අධිරාජ්යයේ කොටසක් ලෙස රැඳී සිටියදී ඔවුන්ගේම කටයුතු බොහොමයක් කළමනාකරණය කළහ. ලන්ඩනයේ යටත් විජිත කාර්යාලය සමහර කාරණා, විශේෂයෙන් විදේශ කටයුතු පාලනය කළේය. යටත් විජිත පාර්ලිමේන්තු 1856 සිට වැඩිහිටි පිරිමින්ට ඡන්ද අයිතිය ක්රමයෙන් දීර්ඝ කළ අතර, 1890 සහ 1900 අතර කාලය තුළ කාන්තා ඡන්ද අයිතිය සමාන කොන්දේසි මත ලබා දෙන ලදී. සමහර යටත් විජිත 1885 සිට ඡන්දය ප්රකාශ කිරීම සඳහා වාර්ගික සීමාවන් හඳුන්වා දෙන ලදී.
19 වන සියවසේ මැද භාගයේදී, බර්ක් සහ විල්ස් වැනි ගවේෂකයෝ ඕස්ට්රේලියාවේ අභ්යන්තරය ප්රස්ථාරගත කළහ. 1850 ගණන්වල මුල් භාගයේ ආරම්භ වූ රන් කැණීම් මාලාවක් චීනය, උතුරු ඇමරිකාව සහ මහාද්වීපික යුරෝපයෙන් නව සංක්රමණිකයින්ගේ පැමිණීමට හේතු විය, මෙන්ම බුෂ්රේන්ජ් සහ සිවිල් නොසන්සුන්තාව පැතිරීම; දෙවැන්න 1854 දී බැලරට් පතල් කම්කරුවන් රන් බලපත්ර ගාස්තුවලට එරෙහිව යුරේකා කැරැල්ල දියත් කළ විට උච්චතම අවස්ථාවට පැමිණියේය. 1860 ගණන්වල කළු කුරුළු දඩයමේ නැගීම දක්නට ලැබුණි, එහිදී දකුණු මුහුදු දූපත් වැසියන් ප්රධාන වශයෙන් ක්වීන්ස්ලන්ත යටත් විජිතවාදීන් විසින් බලහත්කාරයෙන් හෝ පැහැරගෙන යන ලදී.
1886 සිට, ඕස්ට්රේලියානු යටත් විජිත රජයන් බොහෝ ආදිවාසී දරුවන් ඔවුන්ගේ පවුල්වලින් සහ ප්රජාවන්ගෙන් ඉවත් කිරීමට පටන් ගත් අතර, ළමා ආරක්ෂාව සහ බලහත්කාරයෙන් උකහා ගැනීමේ ප්රතිපත්ති මත පදනම්ව එය සාධාරණීකරණය කරන ලදී. දෙවන බෝයර් යුද්ධය (1899–1902) ඕස්ට්රේලියාවේ යටත් විජිත හමුදාවන්ගේ විශාලතම විදේශ යෙදවීම සනිටුහන් කළේය.
ලෝක යුද්ධ දක්වා සම්මේලනය
1901 ජනවාරි 1 වන දින, දශකයක සැලසුම්, ව්යවස්ථාමය සම්මුතීන් සහ ජනමත විචාරණවලින් පසුව, යටත් විජිත සම්මේලනය සාක්ෂාත් කර ගන්නා ලද අතර, එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස නව ඕස්ට්රේලියානු ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථාව යටතේ ඕස්ට්රේලියානු පොදුරාජ්ය මණ්ඩලය ජාතියක් ලෙස ස්ථාපිත විය.
1901 සිට, ඕස්ට්රේලියාව බ්රිතාන්ය අධිරාජ්යය තුළ ස්වයං පාලන ඩොමීනියන් එකක් විය. එය 1920 දී ජාතීන්ගේ සංගමයේ සහ 1945 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානයේ ආරම්භක සාමාජිකයෙකු විය. 1931 වෙස්ට්මිනිස්ටර් ප්රඥප්තිය මගින් ඕස්ට්රේලියාවේ අනුමැතියකින් තොරව ෆෙඩරල් මට්ටමින් ඕස්ට්රේලියාව සඳහා නීති සම්පාදනය කිරීමට එක්සත් රාජධානියට ඇති හැකියාව අවසන් විය. ඕස්ට්රේලියාව එය 1942 දී සම්මත කළ නමුත් දෙවන ලෝක යුද්ධයේදී සම්මත කරන ලද නීතිවල වලංගුභාවය තහවුරු කිරීම සඳහා එය 1939 දක්වා යල් පැන ගිය එකක් විය.
ඕස්ට්රේලියානු අගනුවර ප්රදේශය 1911 දී අනාගත ෆෙඩරල් අගනුවර වන කැන්බරා සඳහා ස්ථානය ලෙස පිහිටුවන ලදී. එය ඉදිකරමින් සිටියදී, මෙල්බර්න් 1901 සිට 1927 දක්වා තාවකාලික අගනුවර ලෙස සේවය කළේය. උතුරු ප්රදේශය 1911 දී දකුණු ඕස්ට්රේලියාවේ පාලනයෙන් පොදුරාජ්ය මණ්ඩලයට මාරු කරන ලදී. 1905 දී පැපුවා (පෙර බ්රිතාන්ය යටත් විජිතයක්ව පැවති) ප්රදේශයේ සහ 1920 දී නිව් ගිනියා (කලින් ජර්මානු නිව් ගිනියාව) ප්රදේශයේ පරිපාලනය ඕස්ට්රේලියාව විසින් අත්පත් කර ගන්නා ලදී. 1949 දී මෙම ප්රදේශ දෙකම පැපුවා සහ නිව් ගිනියාව ලෙස ඒකාබද්ධ කරන ලද අතර 1975 දී ඕස්ට්රේලියාවෙන් නිදහස ලබා ගන්නා ලදී.
1914 දී, ඕස්ට්රේලියාව පළමු ලෝක යුද්ධයේදී මිත්ර පාක්ෂිකයින්ට එක් වූ අතර, පෙරමුණු කිහිපයක සටන්වලට සහභාගී විය. විදේශයන්හි සේවය කළ පිරිමින් 324,000 න් 60,000 ක් පමණ මිය ගිය අතර තවත් 152,000 ක් තුවාල ලැබූහ. බොහෝ ඕස්ට්රේලියානුවන් 1915 දී ගැලිපොලි හිදී ඕස්ට්රේලියානු සහ නවසීලන්ත හමුදා බලකාය (ANZAC) පරාජය කිරීම නව ජාතියේ අනන්යතාවය ගොඩනඟන "ගින්නෙන් බව්තීස්ම කිරීම" ලෙස සලකති. මෙම ව්යාපාරයේ ආරම්භය වාර්ෂිකව ඇන්සැක් දිනයේදී සමරනු ලබන අතර, එය ජාතියේ වැදගත්ම දිනය ලෙස ඕස්ට්රේලියානු දිනයට ප්රතිවිරුද්ධ දිනයකි.
1939 සිට 1945 දක්වා, ඕස්ට්රේලියාව දෙවන ලෝක යුද්ධයට එරෙහිව සටන් කිරීමේදී මිත්ර පාක්ෂිකයින්ට එක් විය. ඕස්ට්රේලියාවේ සන්නද්ධ හමුදා පැසිෆික්, යුරෝපීය සහ මධ්යධරණී සහ මැද පෙරදිග රඟහලවල සටන් කළහ. 1942 දී සිංගප්පූරුවේදී බ්රිතාන්යය ලැබූ පරාජයේ කම්පනය, ඉන් ඉක්බිතිව ඩාවින්ට බෝම්බ හෙලීම සහ ඕස්ට්රේලියානු භූමියට ජපන් ප්රහාර එල්ල කිරීම හේතුවෙන්, ජපන් ආක්රමණයක් ආසන්න බවට ඕස්ට්රේලියාව තුළ පුළුල් විශ්වාසයක් ඇති වූ අතර, එක්සත් රාජධානියේ සිට ඕස්ට්රේලියාවේ ප්රධාන සගයා සහ ආරක්ෂක සහකරු ලෙස එක්සත් ජනපදයට මාරු විය. 1951 සිට, ඕස්ට්රේලියාව ANZUS ගිවිසුම යටතේ එක්සත් ජනපදය සමඟ මිත්ර වී ඇත.
යුද කාලීන සහ සමකාලීන යුග
දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසු දශක තුන තුළ, ඕස්ට්රේලියාව ජීවන තත්වයන්, විවේක කාලය සහ තදාසන්න සංවර්ධනයේ සැලකිය යුතු වැඩි වීමක් අත්විඳ ඇත. ආණ්ඩු යුරෝපය පුරා විශාල සංක්රමණ රැල්ලක් දිරිමත් කළ අතර මෙම සංක්රමණිකයන් "නව ඕස්ට්රේලියානුවන්" ලෙස හැඳින්වීය. "ජනගහනය හෝ විනාශ වීම" යන සටන් පාඨය භාවිතා කරමින් ඕස්ට්රේලියානුවන්ට ඉහළ සංක්රමණ සාධාරණීකරණය කරන ලද අතර, 1960 ගණන්වල සිට සුදු ඕස්ට්රේලියානු ප්රතිපත්තිය ක්රමයෙන් ලිහිල් කරන ලදී.
සීතල යුද්ධය අතරතුර බටහිර කණ්ඩායමේ සාමාජිකයෙකු වූ ඕස්ට්රේලියාව, 1950 ගණන්වලදී කොරියානු යුද්ධයට සහ මැලේ හදිසි අවස්ථාවට සහ 1962 සිට 1973 දක්වා වියට්නාම් යුද්ධයට සහභාගී විය. සමාජය තුළ කොමියුනිස්ට් බලපෑම පිළිබඳ ආතතීන් හේතුවෙන්, මෙන්සීස් රජය ඕස්ට්රේලියානු කොමියුනිස්ට් පක්ෂය තහනම් කිරීමට දැරූ අසාර්ථක උත්සාහයන්ට සහ 1955 දී කම්කරු පක්ෂය තුළ කටුක භේදයකට තුඩු දුන්නේය.
1967 ජනමත විචාරණයක ප්රතිඵලයක් ලෙස, ෆෙඩරල් රජයට ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන් සම්බන්ධයෙන් නීති සම්පාදනය කිරීමේ බලය ලැබුණු අතර, ආදිවාසී ඕස්ට්රේලියානුවන් සංගණනයට සම්පූර්ණයෙන්ම ඇතුළත් කරන ලදී. යුරෝපීය ජනාවාසකරණයේදී ඕස්ට්රේලියාව ටෙරා නුලියස් ('කිසිවෙකුට අයත් නොවන ඉඩම') නොවන බවට ඕස්ට්රේලියානු මහාධිකරණය මාබෝ v ක්වීන්ස්ලන්තයේ (අංක 2) නඩුවේදී තීන්දු කළ විට, යටත් විජිතයට පෙර ඉඩම් අවශ්යතා (ඕස්ට්රේලියාවේ ස්වදේශික හිමිකම ලෙස හැඳින්වේ) ප්රථම වරට නීතියෙන් පිළිගනු ලැබීය.
1973 දී සුදු ඕස්ට්රේලියානු ප්රතිපත්තියේ අවසාන ශේෂයන් අහෝසි කිරීමෙන් පසුව, බොහෝ දුරට ආසියාවෙන් පැමිණි යුරෝපීය නොවන සංක්රමණිකයන්ගේ විශාල හා අඛණ්ඩ රැල්ලක ප්රතිඵලයක් ලෙස ඕස්ට්රේලියාවේ ජන විකාශනය සහ සංස්කෘතිය පරිවර්තනය විය. 20 වන සියවසේ අගභාගයේදී අනෙකුත් ආසියා - පැසිෆික් ජාතීන් සමඟ විදේශ ප්රතිපත්ති සබඳතා කෙරෙහි වැඩි අවධානයක් යොමු විය. 1986 ඕස්ට්රේලියානු පනත් මගින් ඕස්ට්රේලියාව සහ එක්සත් රාජධානිය අතර ඉතිරිව තිබූ ව්යවස්ථාමය සබඳතා බිඳ දැමූ අතර ඕස්ට්රේලියාවේ රැජින ලෙස ඇයගේ ස්වාධීන ධාරිතාවයෙන් රාජකීයත්වය පවත්වා ගෙන ගියේය. 1999 ව්යවස්ථාමය ජනමත විචාරණයකදී, ඡන්දදායකයින්ගෙන් 55% ක් රාජාණ්ඩුව අහෝසි කර ජනරජයක් බවට පත්වීම ප්රතික්ෂේප කළහ.
සැප්තැම්බර් 11 වන දින එක්සත් ජනපදයට එල්ල වූ ප්රහාරයන්ගෙන් පසුව, ඕස්ට්රේලියාව 2001 සිට 2021 දක්වා ඇෆ්ගනිස්ථාන යුද්ධයට සහ 2003 සිට 2009 දක්වා ඉරාක යුද්ධයට එරෙහිව සටන් කිරීමට එක්සත් ජනපදය සමඟ එක් විය. 21 වන සියවසේදී ජාතියේ වෙළඳ සබඳතා ද නැගෙනහිර ආසියාව දෙසට වැඩි වැඩියෙන් නැඹුරු වූ අතර, චීනය විශාල ආන්තිකයකින් ජාතියේ විශාලතම වෙළඳ හවුල්කරුවා බවට පත්විය.
COVID-19 වසංගතයට ප්රතිචාර වශයෙන්, 2020 මාර්තු සිට අගුලු දැමීම් සහ ජාතික සහ ප්රාන්ත දේශසීමා හරහා මහජන රැස්වීම් සහ සංචලනය සඳහා වෙනත් සීමාවන් ෆෙඩරල්, ප්රාන්ත සහ ප්රදේශ රජයන් විසින් ක්රියාත්මක කරන ලදී. 2021 දී එන්නත් නිකුත් කිරීමෙන් පසුව, මෙම සීමාවන් ක්රමයෙන් ලිහිල් කරන ලදී. 2023 ඔක්තෝම්බර් මාසයේදී, ඕස්ට්රේලියාව COVID-19 තවදුරටත් ජාතික වැදගත්කමක් ඇති බෝවන රෝග සිදුවීමක් නොවන බව ප්රකාශ කළේය.
භූගෝලය
පොදු ලක්ෂණ
ඕස්ට්රේලියාව ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපයේ ප්රධාන භූමිය, ටැස්මේනියා දූපත, කුඩා අක්වෙරළ දූපත් රාශියක් සහ ඈෂ්මෝර් සහ කාටියර් දූපත්, නත්තල් දූපත, කොකෝස් (කීලිං) දූපත්, කොරල් මුහුදු දූපත්, හර්ඩ් සහ මැක්ඩොනල්ඩ් දූපත් සහ නොර්ෆොක් දූපත යන දුරස්ථ අක්වෙරළ ප්රදේශ වලින් සමන්විත වේ. ඕස්ට්රේලියාව ඇන්ටාක්ටිකාවෙන් 42% ක් පමණ ඕස්ට්රේලියානු ඇන්ටාක්ටික් ප්රදේශය ලෙස ප්රකාශ කරයි, නමුත් මෙම හිමිකම් පෑම පිළිගනු ලබන්නේ තවත් රටවල් හතරක් පමණි.
ඕස්ට්රේලියාවේ ප්රධාන භූමිය දකුණේ අක්ෂාංශ 9° සහ 44° අතර සහ නැගෙනහිරින් 112° සහ 154° අතර දේශාංශ අතර පිහිටා ඇත. ඉන්දියානු සහ පැසිෆික් සාගරවලින් වටවී ඇති ඕස්ට්රේලියාව ආසියාවෙන් අරෆුරා සහ ටිමෝර් මුහුදෙන් වෙන් වී ඇති අතර, කොරල් මුහුද ක්වීන්ස්ලන්ත වෙරළට ඔබ්බෙන් පිහිටා ඇති අතර ටැස්මන් මුහුද ඕස්ට්රේලියාව සහ නවසීලන්තය අතර පිහිටා ඇත. ලොව විශාලතම කොරල් පරය වන මහා බාධක පරය, ඊසානදිග වෙරළ තීරයෙන් කෙටි දුරකින් පිහිටා ඇති අතර කිලෝමීටර් 2,300 (සැතපුම් 1,400) කට වඩා විහිදේ.
ප්රධාන භූමිය ලොව කුඩාම මහාද්වීපය වන අතර මුළු භූමි ප්රමාණය අනුව හයවන විශාලතම රට වේ. ඕස්ට්රේලියාව සමහර විට ලෝකයේ විශාලතම දූපත ලෙස සැලකේ සහ බොහෝ විට "දූපත් මහාද්වීපය" ලෙස හැඳින්වේ. එහි වෙරළ තීරය කිලෝමීටර් 35,877 (සැතපුම් 22,293) (සියලුම අක්වෙරළ දූපත් හැර) ඇත, සහ වර්ග කිලෝමීටර් 8,148,250 (වර්ග සැතපුම් 3,146,060) ක සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපයක් හිමිකර ගනී. මෙම සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපයට ඕස්ට්රේලියානු ඇන්ටාක්ටික් ප්රදේශය ඇතුළත් නොවේ.
ඕස්ට්රේලියාවේ වැඩි කොටසක් ශුෂ්ක හෝ අර්ධ ශුෂ්ක වේ. 2021 දී, ඕස්ට්රේලියාවේ ගෝලීය ස්ථිර තණබිම් සහ තණබිම් වලින් 10% ක් තිබුණි. වනාන්තර ආවරණය ඕස්ට්රේලියාවේ භූමි ප්රමාණයෙන් 17% ක් පමණ වේ. ඕස්ට්රේලියානු ප්රධාන භූමිය සාපේක්ෂව සමතලා වන අතර, සියලුම මහාද්වීප සඳහා මීටර් 870 (අඩි 2,850) හා සසඳන විට මීටර් 325 (අඩි 1,066) ක සාමාන්ය උසකින් යුක්ත වේ. මහා බෙදීම් පරාසය නැගෙනහිර ඕස්ට්රේලියාවේ වැඩි කොටසක් දිගේ දිවෙන අතර, මධ්යම පහත් බිම් නැගෙනහිර උස්බිම් වලින් වෙන් කරයි. මීටර් 2,228 (අඩි 7,310) දී, කොස්කියුස්කෝ කන්ද ප්රධාන භූමියේ උසම කන්ද වේ. හර්ඩ් දූපතේ මීටර් 2,745 (අඩි 9,006) උසැති මවුසන් කඳු මුදුන සහ ඕස්ට්රේලියානු ඇන්ටාක්ටික් ප්රදේශයේ මීටර් 3,492 (අඩි 11,457) සහ මීටර් 3,355 (අඩි 11,007) උසැති මවුන්ට් මැක්ලින්ටොක් සහ මෙන්සීස් කඳු මුදුන වඩාත් උසින් පිහිටා ඇත.
නිව් සවුත් වේල්ස් සහ දකුණු ක්වීන්ස්ලන්තයේ අභ්යන්තර ප්රදේශයෙන් වැඩි කොටසක් ඇලෙක්සැන්ඩ්රිනා විල සහ දකුණු ඕස්ට්රේලියාවේ මුහුද දෙසට ජලය බැස යන ප්රධාන ගංගා පද්ධතිය වන්නේ මරේ-ඩාර්ලිං ය. මධ්යම සහ බටහිර ඕස්ට්රේලියාවේ කුඩා වෙරළබඩ ගංගා පද්ධති, ලේක් අයර් පද්ධතිය වැනි අභ්යන්තර ජලාපවහන පද්ධති සහ ලුණු විල් පද්ධති ද ඇත. ඕස්ට්රේලියාවේ ගංගාවලට ඕනෑම මහාද්වීපයක මුහුදට අඩුම ජලාපවහනය ඇත. ප්රධාන භූමියේ පැතලි, ශුෂ්ක පැතිකඩ එහි ගංගා මන්දගාමීව ගමන් කරන අතර එමඟින් භූමියේ ලුණු එකතු වීමට හේතු වේ. ලවණීකරණය ඕස්ට්රේලියාවේ පසට අහිතකර ලෙස බලපායි. එය ලෝක ප්රමිතීන්ට සාපේක්ෂව සාමාන්යයෙන් පෝෂ්ය පදාර්ථ වලින් දුර්වලය.
ඕස්ට්රේලියාවේ ජනගහනය වෙරළබඩ මායිම්වල සංකේන්ද්රණය වී ඇත. ජනගහනයෙන් 95% ක් පමණ වෙරළ තීරයේ සිට කිලෝමීටර 100 ක් ඇතුළත ජීවත් වෙති; ලෝක සාමාන්යය 39% කි. ඕස්ට්රේලියාවේ ජන ඝනත්වය වර්ග කිලෝමීටරයකට ජනගහනය 3.5 ක් වන අතර, එය ලෝකයේ අඩුම එකකි. කෙසේ වෙතත්, සෞම්ය ගිනිකොනදිග වෙරළ තීරයේ නගරවල ජනගහනයේ විශාල සාන්ද්රණයක් පවතින අතර, ජන ඝනත්වය මධ්යම මෙල්බර්න්හි වර්ග කිලෝමීටරයකට වැසියන් 38 ඉක්මවයි.
භූ විද්යාව
කලින් රොඩීනියා සහ ගොන්ඩ්වානා සුපිරි මහාද්වීපවල කොටසක් වූ ඕස්ට්රේලියාව වසර මිලියන 35 කට පමණ පෙර ඇන්ටාක්ටිකාවෙන් සම්පූර්ණයෙන්ම වෙන් වී උතුරු දෙසට පාවී යාම දිගටම කරගෙන ගියේය. අවසාන ග්ලැසියර සමය අවසන් වූ විට, මුහුදු මට්ටම ඉහළ යාම ඕස්ට්රේලියානු ප්රධාන භූමිය නිව්ගිනියාවෙන් වසර 8,000 කට පමණ පෙර සහ ටස්මේනියාවෙන් වසර 6,000 කට පමණ පෙර වෙන් කළේය.
ඕස්ට්රේලියාව ඕස්ට්රේලියානු භූගෝලීය තහඩුව තුළ හොඳින් පිහිටා ඇත. ප්රධාන භූමිය භූගෝලීය වශයෙන් සාපේක්ෂව ස්ථායී වන අතර, ප්රධාන කඳු ගොඩනැගීම්, ක්රියාකාරී ගිනි කඳු හෝ භූගෝලීය දෝෂ නොමැත. කෙසේ වෙතත්, ඕස්ට්රේලියානු තහඩුව වසරකට සෙන්ටිමීටර 6 සිට 7 දක්වා වේගයෙන් උතුරු-ඊසාන දෙසට ගමන් කරන අතර දැනට යුරේසියානු තහඩුව සහ පැසිෆික් තහඩුව සමඟ ගැටෙමින් පවතී. එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස ඇති වන අභ්යන්තර භූගෝලීය ආතතීන් භූගෝලීය වශයෙන් ස්ථාවර භූමිකම්පා ක්රියාකාරකම් සඳහා සාපේක්ෂව ඉහළ භූ කම්පන ක්රියාකාරකම් වලට තුඩු දෙයි. 1901 සහ 2017 අතර කාලය තුළ 6 ට වඩා වැඩි මොහොතක විශාලත්වයකින් යුත් භූමිකම්පා 18 ක් ඇති විය. 1989 නිව්කාසල් භූමිකම්පාව ඕස්ට්රේලියාවේ මාරාන්තිකම සිදුවීම වූ අතර පුද්ගලයින් 13 දෙනෙකු මිය ගියේය. නැගෙනහිර ප්රධාන භූමියේ වසර 4,600 කට පෙර ක්රියාකාරී ගිනි කඳු පැවති අතර, මෙය ආදිවාසී ස්ථාන නාම සහ නිර්මාණ කථා වලින් පිළිබිඹු වේ. වර්තමානයේ, දුරස්ථ හර්ඩ් දූපතේ සහ මැක්ඩොනල්ඩ් දූපත් වල ගිනිකඳු හට ගනී.
ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපික කබොල බටහිරින් පැරණිතම ආකියන් ආවාටවල සිට නැගෙනහිරින් තරුණ ඕරොජනික් සැකැස්ම දක්වා චක්ර තුනකින් නිර්මාණය විය (වසර මිලියන 541 සිට මිලියන 252 දක්වා ඉදිකරන ලදී). පැරණිතම ඕස්ට්රේලියානු මතුපිට පාෂාණ ආකියන් යුගයට අයත් වේ. බටහිර ඕස්ට්රේලියාවේ සමහරක් වසර බිලියන 3.7 කට වඩා පැරණි වන අතර දකුණු ඕස්ට්රේලියාවේ අනෙක් ඒවා වසර බිලියන 3.1 කට වඩා පැරණි වේ. පෘථිවියේ පැරණිතම සර්කෝන් ස්ඵටික, වසර බිලියන 4.4 ක් පැරණි, බටහිර ඕස්ට්රේලියාවෙන් සොයාගෙන ඇත. කෙසේ වෙතත්, ඕස්ට්රේලියාවෙන් සියයට 80 ක් පමණ වසර මිලියන 250 ට අඩු අවසාදිත පාෂාණ සහ රෙගොලිත් වලින් ආවරණය වී ඇත.
දේශගුණය
ඕස්ට්රේලියානු දේශගුණය ඊසානදිග සහ වයඹ දෙසින් තෙත් නිවර්තන කලාපයේ සිට මධ්යයේ ශුෂ්ක දක්වා විහිදේ. වෙරළබඩ දකුණ සෞම්ය හා තෙතමනය සහිත වන අතර ගිනිකොනදිග උස්බිම් සහ ටැස්මේනියාවේ ශීත ඍතුවේ කැටි ගැසීම සහ හිම ඇත. "අශ්ව අක්ෂාංශ" වල ඕස්ට්රේලියාවේ පිහිටීම මගින් දේශගුණයට බලපෑම් ඇති වන අතර එය ශුෂ්ක තත්වයන් ඇති කරයි. සමස්තයක් වශයෙන්, ඕස්ට්රේලියානු ප්රධාන භූමිය වියළිම ජනාවාස මහාද්වීපය වන අතර, සාමාන්ය වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මිලිමීටර 470 (අඟල් 19) කි. රටෙන් 70% ක් පමණ ශුෂ්ක හෝ අර්ධ ශුෂ්ක වන අතර, සහ 18% ක් පමණ කාන්තාර වේ.
එල් නිනෝ–දක්ෂිණ දෝලනය, ඉන්දියන් සාගර ඩයිපෝල් සහ දකුණු වළයාකාර මාදිලිය වැනි විවිධ පද්ධති මගින් ද දේශගුණයට බලපෑම් ඇති වේ. ඕස්ට්රේලියාවේ වර්ෂාපතනයේ අසාමාන්ය විචල්යතාවයක් ඇති අතර එය නිතර නියඟ සහ ගංවතුරට හේතු වේ. නිවර්තන ඕස්ට්රේලියාවේ සුළි සුළං සහ වැසි අවපාත බහුලව දක්නට ලැබේ. ගිම්හාන මෝසම් වැසි උතුරු ඕස්ට්රේලියාවට සැලකිය යුතු වර්ෂාපතනයක් ගෙන එන අතර අඩු පීඩන සෛල දකුණේ ශීත වර්ෂාපතනයක් ගෙන එයි. උණුසුම්ම ප්රදේශ රටේ වයඹ දෙසින් වන අතර සිසිල්ම ප්රදේශ ගිනිකොන දෙසින් වේ. දකුණු ඕස්ට්රේලියාවේ ලැව්ගිනි තත්වයන් බහුලව දක්නට ලැබේ.
හරිතාගාර වායු විමෝචනය වැඩිවීම නිසා ඇතිවන දේශගුණික විපර්යාස 1910 සිට ඕස්ට්රේලියානු උෂ්ණත්වය 1.5 °C කින් ඉහළ යාමට සහ අධික තාපය සහ අධික වර්ෂාපතන සිදුවීම් වැඩි වීමට හේතු වී තිබේ. 1970 සිට දකුණු ඕස්ට්රේලියාවේ අප්රේල් සිට ඔක්තෝබර් දක්වා වර්ෂාපතනයේ අඩුවීමක් සහ 1950 ගණන්වල සිට දිගු ලැව්ගිනි සමයක් පවතී. 1970 ගණන්වල සිට උතුරු ඕස්ට්රේලියාවේ වර්ෂාපතනය වැඩි වී ඇත. 1982 සිට නිවර්තන සුළි සුළං සංඛ්යාව අඩු වී ඇති අතර 1950 ගණන්වල අග භාගයේ සිට ඇල්පයින් හිම අඩු වී ඇත. ඕස්ට්රේලියාව වටා මුහුදු මට්ටම ඉහළ යමින් පවතින අතර අවට සාගර වඩාත් ආම්ලික වෙමින් පවතී.
ජෛව විවිධත්වය
ඕස්ට්රේලියාව මහා විවිධත්වය සහිත රටවල් 17 න් එකකි. එහි දිගු භූගෝලීය හුදකලාව නිසා, ඕස්ට්රේලියාවේ ජෛව විවිධත්වයෙන් වැඩි ප්රමාණයක් අද්විතීය වේ. එහි උභයජීවීන්ගෙන් 94% ක් පමණ, එහි උරගයින් සහ සපුෂ්ප ශාක වලින් 93% ක්, එහි ක්ෂීරපායින්ගෙන් 69% ක් සහ එහි පක්ෂීන්ගෙන් 46% ක් ආවේණික වේ. ඕස්ට්රේලියාවේ පුළුල් පරාසයක පරිසර පද්ධති ඇති අතර, ඉන් කලාප 89 ක් සහ උප කලාප 419 ක් ඕස්ට්රේලියානු ජෛව කලාප රාමුව තුළ හඳුනාගෙන ඇත.
2025 ජනවාරි මාසයේදී, ඕස්ට්රේලියානු ජාතික විශේෂ ලැයිස්තුවේ නම් කරන ලද විශේෂ 168,386 ක් තිබුණි. කෙසේ වෙතත්, ඕස්ට්රේලියානු විශේෂවලින් 70% ක් සොයාගෙන වර්ගීකරණය කර නොමැති බවත් ඕස්ට්රේලියානු දේශීය විශේෂ 600,000 ක් තිබිය හැකි බවත් ගණන් බලා ඇත. සාමාන්යයෙන්, පෘෂ්ඨවංශීන් සහ සපුෂ්ප ශාක පිළිබඳ දැනුම අපෘෂ්ඨවංශීන් සහ දිලීර වලට වඩා හොඳය. ඕස්ට්රේලියාවේ දිලීර සහ කෘමීන්ගෙන් 10% කටත් වඩා අඩු ප්රමාණයක් නම් කර ඇති බව ඇස්තමේන්තු කර ඇත.
ලොව දන්නා ශාක විශේෂවලින් 10% ක් පමණ ඕස්ට්රේලියාවේ දක්නට ලැබේ. මේවායින් බොහොමයක් ශුෂ්ක දේශගුණයට, විචල්ය වර්ෂාපතනයට සහ පෝෂක-දුර්වල පසට අනුවර්තනය වී ඇත. කාන්තාර සහ සෙරික් පඳුරු බිම් ප්රධාන භූමියෙන් 70% ක් පමණ ආවරණය කරයි. ඇකේසියා, බැන්සියා සහ යුකැලිප්ටස් ඕස්ට්රේලියාවේ බොහෝ ප්රදේශවල පැතිරී ඇත. බොහෝ ශාකවලට දෘඩ හා දිගුකාලීන කොළ ඇති අතර කාබන් වලින් පොහොසත්, පෝෂ්ය පදාර්ථ වලින් දුර්වල සහ ලැව්ගිනි වලට හොඳින් අනුගත වේ.
ලෝකයේ මාෂුපියල් විශේෂ 330 න් තුනෙන් දෙකක් පමණ ඕස්ට්රේලියාවට ආවේණික වේ. ඕස්ට්රේලියානු වැදෑමහ ක්ෂීරපායින් (අතිශයින් වවුලන්, මීයන් සහ මීයන්) ද ලොව ගොඩබිම් ක්ෂීරපායී විශේෂවලින් 47% ක් පමණ වේ. ඕස්ට්රේලියාවේ ලොව දන්නා උරග විශේෂවලින් 10% ක් පමණ ඇත. අපෘෂ්ඨවංශික විශේෂ 320,500 ක් පමණ ඇති අතර, ඉන් කෘමීන් විශාලතම පන්තිය වන අතර සියලුම සත්ව විශේෂවලින් 75% කට වඩා වැඩි ප්රමාණයක් නියෝජනය කරයි. ඕස්ට්රේලියාවේ දන්නා දිලීර විශේෂ 15,000 කට වඩා ඇත, නමුත් තවත් දස දහස් ගණනක් පැවතීමට ඉඩ ඇත.
ඕස්ට්රේලියාවේ වනජීවීන් ඔවුන්ගේ පරිසරයට බොහෝ අනුවර්තනයන් පෙන්වයි. බොහෝ ශාකවල කොළ පෝෂ්ය පදාර්ථ වලින් දුර්වල බැවින්, ඕස්ට්රේලියාවේ පැණි සහ පරාග පෝෂණය කරන මී පැණි පොසම් වැනි පක්ෂීන්, කෘමීන් සහ මාෂුපියල් විශාල ප්රමාණයක් ඇත. යුකැලිප්ටස් කොළ පෝෂණය කිරීම සඳහා විශේෂිත වූ කෝලා ව්යතිරේකයකි. පෝෂණ දුර්වල ශාක හා විචල්ය වර්ෂාපතනය ද සර්පයන්, කටුස්සන් සහ කැන්ගරු සහ වොලබි වැනි පැනීමේ මාෂුපියල් ඇතුළු අඩු ශක්ති අවශ්යතා ඇති සතුන්ට හිතකර වේ. කෙසේ වෙතත්, ඕස්ට්රේලියාවේ මාෂුපියල් සතුන් සහ සමාන පරිසරවල ජීවත් වන අනෙකුත් මහාද්වීපවල වැදෑමහ ක්ෂීරපායින්ගේ අභිසාරී පරිණාමය පිළිබඳ සාක්ෂි තිබේ. නිදසුනක් වශයෙන්, වඳ වී ගිය තයිලසීන් (ටස්මේනියානු කොටියා) වැදෑමහ වෘකයා සමඟ සමානකම් ඇති අතර, අප්රිකාවේ රන් මවුලයන් සමඟ මාෂුපියල් මවුලයන් සහ අනෙකුත් ශුෂ්ක කලාපවල පැනීමේ මීයන් සමඟ පැනීමේ මීයන් සමානකම් තිබුණි.
ඕස්ට්රේලියාවේ මෙගාෆුනා ඇතුළු පෘෂ්ඨවංශීන්ගේ ප්රධාන වඳවීම් වසර 46 දහසකට පමණ පෙර සිදු වූ අතර, මෙම වඳවීම්වල මානව ක්රියාකාරකම් සහ දේශගුණික විපර්යාසවල භූමිකාව පිළිබඳව අඛණ්ඩ විද්යාත්මක විවාදයක් පවතී. වසර 4,000 සිට 5,000 දක්වා කාලයකට පෙර එම දූපතට ටස්මේනියානු කොටියාගේ සහ ටස්මේනියානු යක්ෂයාගේ පරාසය හැකිලීම, වැඩිවන මිනිස් ජනගහනය, ඩිංගෝ හඳුන්වාදීම සහ ගිනි හා නව ගල් මෙවලම් තාක්ෂණයන් වැඩි වශයෙන් භාවිතා කිරීම ඇතුළු ප්රධාන භූමියේ වෙනස්කම් සමඟ ද අනුකූල වේ.
පසුගිය සියවස් දෙක තුළ, ඕස්ට්රේලියාව වෙනත් ඕනෑම මහාද්වීපයකට වඩා ක්ෂීරපායී විශේෂ අහිමි කර ගෙන ඇත. සමස්තයක් වශයෙන්, ඕස්ට්රේලියානු විශේෂ 100 ක් වනයේ වඳ වී ගොස් හෝ වඳ වී ගොස් ඇති ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත. 2021 ජුනි මාසයේදී, ඕස්ට්රේලියානු රජයන් විසින් සත්ව හා ශාක විශේෂ 1,000 කට වඩා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව හෝ බරපතල ලෙස වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති ලෙස ලැයිස්තුගත කර ඇත. වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂවලට ඇති ප්රධාන තර්ජන වන්නේ භූ දර්ශන වෙනස්වීම, පරිසර පද්ධති කඩාකප්පල් කිරීම, වල් බළලා සහ රතු නරියා වැනි හඳුන්වා දුන් විශේෂ සහ දේශගුණික විපර්යාසයි.
1999 ෆෙඩරල් පරිසර ආරක්ෂණ සහ ජෛව විවිධත්ව සංරක්ෂණ පනත යනු තර්ජනයට ලක්ව ඇති විශේෂ ආරක්ෂා කිරීම සඳහා වන නීතිමය රාමුවයි. ජාතික රක්ෂිත පද්ධතිය යනු ඕස්ට්රේලියාවේ ආරක්ෂිත ප්රදේශ ජාලයයි. 2022 ජුනි 30 වන විට, එය ඕස්ට්රේලියාවේ භූමි ප්රමාණයෙන් 22% කට වඩා ආවරණය කළේය. ඕස්ට්රේලියාවේ ස්වභාවධර්ම උපායමාර්ගය 2024–2030 යනු 2030 වන විට ඕස්ට්රේලියාවේ ජෛව විවිධත්ව හානිය ආපසු හැරවීම සහ ජෛව විවිධත්වය පිළිබඳ එක්සත් ජාතීන්ගේ සම්මුතිය සහ අනෙකුත් ජාත්යන්තර ගිවිසුම් යටතේ ප්රාන්තයේ බැඳීම් සපුරාලීම අරමුණු කරගත් ජාතික ජෛව විවිධත්ව සැලැස්මයි.
රජය සහ දේශපාලනය
ඕස්ට්රේලියාවේ රජු
ආණ්ඩුකාර ජනරාල්
අගමැති
විකිපීඩියා, විකි, විශ්වකෝෂය, පොත, පුස්තකාලය, ලිපිය, කියවීම, නොමිලේ බාගත කිරීම, ඕස්ට්රේලියාව පිළිබඳ තොරතුරු, ඕස්ට්රේලියාව යනු කුමක්ද? ඕස්ට්රේලියාව යනු කුමක් දර්ශනය කරන්නේ?