නවසීලන්තය දූපත් රටක් වන අතර, පැසිෆික් මුහුදේ මෙහි මුලික බිම් දෙකක් වන උතුරු දූපත හා දකුණු දූපත පිහිටා ඇත. මෙහි බොහෝ කුඩා දූපත් අතර ස්ටුවර්ට් දූපත, රනියුරා සහ චැතැම් දුපත් විශේෂ ස්ථානයක් ගනී. ස්වදේශී මයෝරි වරුන්ගේ භාෂාව වන්නේ අයෝට්යාරෝෂාය. නවසීලන්ත රාජධානියට තැන් දූපත්, නියු, ටොකෙලාඕ, රොස් අයත් වේ. නවසීලන්නය පිහිටියේ කි.මි. 2000 (සැතපුම් 1250) ගිණිකොණින් ඔස්ට්රේලියාවට, ටැස්මන් මුහුද හරහාය. එහි උතුරට වන්නට ඇති ලඟම අසල්වැසියන් වන්නේ කැලඩෝනියා, ෆීජි සහ ටොංගාය. නවසීලන්තය හුදෙකලා කාලසීමාව තුළ විශාල සත්ව ගහනයක් වන පක්ෂීන් වර්ධනයක් ඇති විය. සමහර සතුන්, පක්ෂීන් මිනිසුන්ගේ පැමිණීමත් සමඟ වඳ වී ගියේය. එහි ජනගහනයෙන් බහුතරයක් යුරෝපාසම්භවයක් සහිත පිරිසක් සහ ස්වදේශී මයොරි ජාතිකයන් සුළු පිරිසකගෙන්ද සමන් විතය. ආසියානු හා මයෝරි නොවන හොලිකේෂින්වරුන් ද විශේෂීත සුළු කොටසකි. පොදුවේ භාවිතා වන භාෂාව වන්නේ ඉංග්රීසිය. නවසීලන්තය දියුණු වු රටක් වන අතර, එය අන්තර්ජාතික වශයෙන් මානව සංවර්ධනය, ජීවන ම්ටටම, ජීවිතාපේක්ෂාව, සාක්ෂරතාව, අධ්යාපනය, සාමය, සෞභාග්යය, ආර්ථික නිදහස, ව්යාපාර යහපාලනය, දුෂණය අඩු බව, මාධ්ය නිදහස සහ සිවිල් වගකීම් හා දේශපාලන අයිතිය ඉතා ඉහළ මට්ටමක ඇත. එහි නගර ද ලෝකයේ රටවල් අතර ජීවත් විමට සුදුසුම නගර අතර වේ. එලිසබෙත් රැජිණ එහි පාලනය ගෙන යන අතර ඇය නවසීලන්තයෙන් පිට ජීවත් වන නිසා ඇය නියෝජනය කිරීමට ආණ්ඩුකාරවරයකු පත් කරගෙන සිටී. රැජින දේශ්පාලනිකව ස්වාධීන වන අතර, එදිනෙදා දේශපාලන කටයුතු ප්රජාත්රාන්තිකව තෝරාගත් නවසීලන්ත පාර්ලිමේන්තුව සහ අගමැති ප්රමුඛ කැබිනට් මණ්ඩලයක් විසින් සිදු කරනු ලැබේ.
නවසීලන්තය Aotearoa (Māori) | |
|---|---|
ජාතික ධජය රාජ්ය ලාංඡනය | |
| ජාතික ගී: God Defend New Zealand (Māori: Aotearoa, සිංහල: නවසීලන්තය දෙවියන් ආරක්ෂා කරත්වා) God Save the King (Māori: Me tohu e te Atua, සිංහල: දෙවියනේ රජතුමා බේරගන්න) | |
නවසීලන්තයේ පිහිටීම, පිටත දූපත් ඇතුළුව, ඇන්ටාක්ටිකාවේ එහි භෞමික හිමිකම්, සහ ටොකෙලාවු | |
| අගනුවර | වෙලින්ටන් 41°18′S 174°47′E / 41.300°S 174.783°E |
| විශාලතම නගරය | ඕක්ලන්ඩ් |
| නිල භාෂා(ව) |
|
| ජනවාර්ගික කණ්ඩායම් (2023) |
|
| ආගම (2023) |
|
| ජාති නාම(ය) | නවසීලන්ත ජාතිකයා, කිවි (අන්වර්ථ නාමය - වාචික) |
| රජය | ඒකීය පාර්ලිමේන්තු ව්යවස්ථාමය රාජාණ්ඩුව |
• රාජාණ්ඩුව | III වන චාල්ස් |
• ආණ්ඩුකාර ජෙනරාල් | සින්ඩි කිරෝ |
• අගමැති | ක්රිස්ටෝපර් ලක්සන් |
| ව්යවස්ථාදායකය | පාර්ලිමේන්තුව |
| ස්වාධීනත්වයේ අදියර එක්සත් රාජධානියෙන් | |
• වයිටැංගි ගිවිසුම | 1840 පෙබරවාරි 6 |
• වගකිවයුතු රජය | 1856 මැයි 7 |
• ඩොමීනියන් | 1907 සැප්තැම්බර් 26 |
• වෙස්ට්මිනිස්ටර් භාවිතයට ගැනීමේ පනතේ ප්රඥප්තිය | 1947 නොවැම්බර් 25 |
• 1986 ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථා පනත | 1987 ජනවාරි 1 |
| වර්ග ප්රමාණය | |
• සම්පූර්ණ | 263,310 km2 (101,660 sq mi) (75 වෙනි) |
• ජලය (%) | 1.6 |
| ජනගහණය | |
• ඇස්තමේන්තුව | සැකිල්ල:Data New Zealand (121 වෙනි) |
• 2023 ජන සංගණනය | 4,993,923 |
• ජන ඝණත්වය | [convert: invalid number] (204 වෙනි) |
| දදේනි (ක්රශසා) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් බිලියන 298.93 (67 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 55,450 (36 වෙනි) |
| දදේනි (නාමික) | 2025 ඇස්තමේන්තුව |
• සම්පූර්ණ | ඩොලර් බිලියන 248.67 (52 වෙනි) |
• ඒක පුද්ගල | ඩොලර් 46,013 (23 වෙනි) |
| ගිනි (2022) | 30.0 මධ්යම |
| මාසද (2023) | ▼ 0.938 ඉතා ඉහළ · 17 වෙනි |
| ව්යවහාර මුදල | නවසීලන්ත ඩොලරය ($) (NZD) |
| වේලා කලාපය | UTC+12 (NZST) |
• ගිම්හාන (DST) | UTC+13 (NZDT) |
| දින ආකෘති | දිදි/මාමා/වවවව |
| රිය ධාවන මං තීරුව | වම |
| ඇමතුම් කේතය | +64 |
| ISO 3166 code | NZ |
| අන්තර්ජාල TLD | .nz |
නිරුක්තිය
නවසීලන්තයට පැමිණි පළමු යුරෝපීය සංචාරකයා වූ ලන්දේසි ගවේෂක අබෙල් ටස්මන්, එම දූපත් ස්ටැටන් ලෑන්ඩ් ලෙස නම් කළේ, ඒවා දකුණු ඇමරිකාවේ දකුණු කෙළවරේ ජේකබ් ලෙ මයර් දුටු ස්ටැටන් ලෑන්ඩ් හි කොටසක් බව විශ්වාස කරමිනි. ඊළඟ වසරේ, 1643 දී, හෙන්ඩ්රික් බෲවර් දකුණු ඇමරිකානු භූමිය කුඩා දූපතක් පමණක් බව ඔප්පු කළ අතර, පසුව ලන්දේසි සිතියම් ශිල්පීන් ටස්මන්ගේ සොයාගැනීම නෝවා සීලන්ඩියා ලෙස ලතින් භාෂාවෙන් නම් කරන ලදී, එය ලන්දේසි සීලන්ඩියා පළාතෙන් පසුවය. මෙම නම පසුව නවසීලන්තයට ඉංග්රීසිකරණය කරන ලදී.
මෙය මාඕරි භාෂාවෙන් නු ටිරේනි ලෙස ලියා ඇත (ටෙ ටිරිටි ඕ වයිටැංගි භාෂාවෙන් නු ටිරානි ලෙස අක්ෂර වින්යාසය). 1834 දී, "හෙ වකපුටංග ඕ ටෙ රංගටිරතංග ඕ නු ටිරේනි" යන මාතෘකාව යටතේ මාඕරි භාෂාවෙන් ලියන ලද ලේඛනයක් ඉංග්රීසි භාෂාවට පරිවර්තනය කරන ලද අතර එය නවසීලන්තයේ ස්වාධීනත්වයේ ප්රකාශනය බවට පත්විය. එය නවසීලන්තයේ එක්සත් ගෝත්රිකයන් වන Te W(h)akaminenga o Nga Rangatiratanga o Nga Hapu o Nu Tireni විසින් සකස් කරන ලද අතර, එහි පිටපතක් නවසීලන්තයේ එක්සත් ගෝත්රවල ධජය දැනටමත් පිළිගෙන ඇති සහ ග්ලෙනෙල්ග් සාමිවරයාගේ ලිපියකින් ප්රකාශය පිළිගත් IV වන විලියම් රජු වෙත යවන ලදී.
අඕටෙයාරෝවා (මාඕරි භාෂාවෙන් [aɔˈtɛaɾɔa] සහ ඉංග්රීසියෙන් /ˌaʊtɛəˈroʊ.ə/ ලෙස උච්චාරණය කෙරේ; බොහෝ විට 'දිගු සුදු වලාකුළේ දේශය' ලෙස පරිවර්තනය කෙරේ) යනු නවසීලන්තය සඳහා වත්මන් මාඕරි නාමයයි. යුරෝපීයයන් පැමිණීමට පෙර මාඕරි මුළු රටටම නමක් තිබුණාද යන්න නොදනී; අඕටෙයාරෝවා මුලින් සඳහන් කළේ උතුරු දූපතට පමණි. ප්රධාන දූපත් දෙක සඳහා මාඕරි භාෂාවට සාම්ප්රදායික නම් කිහිපයක් තිබුණි, ඒවා අතර උතුරු දූපත සඳහා ටෙ ඉකා-අ-මෞයි ('මෞයිගේ මාළුවා') සහ දකුණු දූපත සඳහා ටෙ වයිපෞනමු ('ග්රීන්ස්ටෝන් ජලය') හෝ ටෙ වක ඕ අඕරකි ('අඕරකිගේ ඔරුව') ඇතුළත් වේ. මුල් යුරෝපීය සිතියම් උතුරු (උතුරු දූපත), මැද (දකුණු දූපත) සහ දකුණ (ස්ටුවර්ට් දූපත / රකියුරා) යන දූපත් ලේබල් කරන ලදී.
1830 දී, සිතියම් සාදන්නන් විශාලතම දූපත් දෙක වෙන්කර හඳුනා ගැනීම සඳහා ඔවුන්ගේ සිතියම්වල "උතුරු" සහ "දකුණ" භාවිතා කිරීමට පටන් ගත් අතර, 1907 වන විට මෙය පිළිගත් සම්මතය විය. නවසීලන්ත භූගෝලීය මණ්ඩලය 2009 දී උතුරු දූපත සහ දකුණු දූපතෙහි නම් කිසි විටෙකත් විධිමත් කර නොමැති බව සොයා ගත් අතර, නම් සහ විකල්ප නම් 2013 දී විධිමත් කරන ලදී. මෙය උතුරු දූපත හෝ ටෙ ඉකා-අ-මෞයි සහ දකුණු දූපත හෝ ටෙ වයිපෞනමු ලෙස නම් කළේය. සෑම දූපතක් සඳහාම, එහි ඉංග්රීසි හෝ මාඕරි නම භාවිතා කළ හැකිය, නැතහොත් දෙකම එකට භාවිතා කළ හැකිය. ඒ හා සමානව මුළු රට සඳහාම මාඕරි සහ ඉංග්රීසි නම් සමහර විට එකට භාවිතා වේ (අඕටෙරෝවා නවසීලන්තය); කෙසේ වෙතත්, මෙයට නිල පිළිගැනීමක් නොමැත.
ඉතිහාසය
නවසීලන්තයට ළඟා වූ පළමු පුද්ගලයින් වූයේ සාගරයට යන වකාවේ පොලිනීසියානුවන් වන අතර, ඔවුන් ආසන්න වශයෙන් ක්රි.ව. 1280 සහ 1350 අතර රළ කිහිපයකින් පැමිණි බවට විශ්වාස කෙරේ. බොහෝ මාඕරි වාචික සම්ප්රදායන්ට අනුව, දූපත් මුලින්ම සොයා ගනු ලැබුවේ අර්ධ පුරාවෘත්ත ගවේෂක කුපේ විසින් යෝධ බූවල්ලෙකු ලුහුබැඳ යාමේදීය. මෙම සම්ප්රදායන්හි සඳහන් වූයේ කුපේ පසුව 1350 දී පමණ නැගෙනහිර පොලිනීසියාවේ හවායිකි සිට පිටත් වූ විශාල පදිංචිකරුවන් පිරිසක් විසින් අනුගමනය කරන ලද බවයි. නවසීලන්තය පදිංචි කළ තනි මහා බලඇණියක පැවැත්ම එතැන් සිට බහුතරයක් ජනාවාස කිරීම දශක ගණනාවක් පුරා සිදු වූ සැලසුම් සහගත හා හිතාමතා සිදුවීමක් බවට විශ්වාසයක් මගින් අභිබවා ගොස් ඇත.
මෙම ජනාවාසයේ නිශ්චිත දිනය අපැහැදිලි වන අතර, මෑත කාලීන මූලාශ්ර 14 වන සියවසේ ජනාවාස සඳහා පක්ෂව සිටී. මාඕරි ජනගහනය තුළ මයිටොකොන්ඩ්රියල් DNA විචල්යතාවයෙන් පෙනී යන්නේ නවසීලන්තය ප්රථම වරට 1250 සහ 1300 අතර ජනාවාස වූ බවයි, ක්රි.ව. 1314 දී පමණ තාරාවේරා කන්දේ කහරෝවා පිපිරීමට පෙර කිසිදු මිනිස් අවශේෂයක්, කෞතුක වස්තු හෝ ව්යුහයක් විශ්වාසදායක ලෙස කාල නිර්ණය කළ නොහැක. මෙම අවස්ථාව ද විවාදයට ලක් වූ තුන්වන වාචික සාක්ෂි පේළියකට අනුකූල වේ, බොහෝ මාඕරි ඔවුන්ගේ සම්භවය සොයා ගන්නා සංක්රමණික වකා (ඔරු) කිහිපයක් සඳහා විය හැකි පැමිණීමේ දිනයක් ලෙස 1350 පමණ දක්වා යොමු කරන සාම්ප්රදායික පෙළපත් (වකාපාපා). සමහර මාඕරිවරු පසුව චැතම් දූපත් වෙත සංක්රමණය වූ අතර එහිදී ඔවුන් ඔවුන්ගේ සුවිශේෂී මොයෝරි සංස්කෘතිය වර්ධනය කර ගත්හ; පසුව 1835 දී මාඕරි ඉවි විසින් කරන ලද ආක්රමණයකින් මොයෝරි සංහාරය සහ අථත්ය වඳ වී යාම සිදුවිය.
1642 දී න්ගාටි ටුමැටකොකිරි සහ ලන්දේසි ගවේෂක අබෙල් ටස්මන්ගේ කාර්ය මණ්ඩලය අතර ඇති වූ සතුරු ගැටුමකදී, ටස්මන්ගේ කාර්ය මණ්ඩල සාමාජිකයින් හතර දෙනෙකු මිය ගිය අතර, අවම වශයෙන් එක් මාඕරිවරයෙකු කැනිස්ටර් වෙඩි පහරකට ලක් විය. 1769 දී බ්රිතාන්ය ගවේෂක ජේම්ස් කුක් මුළු වෙරළ තීරයම පාහේ සිතියම් ගත කරන තෙක් යුරෝපීයයන් නවසීලන්තයට නැවත පැමිණියේ නැත. කුක් අනුගමනය කරමින්, බොහෝ යුරෝපීය සහ උතුරු ඇමරිකානු තල්මසුන් දඩයම් කිරීම, මුද්රා තැබීම සහ වෙළඳ නැව් නවසීලන්තයට පැමිණියේය. ඔවුන් දැව, මාඕරි ආහාර, කෞතුක වස්තු සහ ජලය සඳහා යුරෝපීය ආහාර, ලෝහ මෙවලම්, ආයුධ සහ වෙනත් භාණ්ඩ වෙළඳාම් කළහ.
අර්තාපල් සහ මස්කට් හඳුන්වාදීම මාඕරි කෘෂිකර්මාන්තය සහ යුද්ධ පරිවර්තනය කළේය. අර්තාපල් විශ්වාසදායක ආහාර අතිරික්තයක් ලබා දුන් අතර, එමඟින් දිගු හා තිරසාර හමුදා ව්යාපාර සඳහා ඉඩ සැලසුණි. 1801 සිට 1840 දක්වා කාලය තුළ අන්තර් ගෝත්රික මස්කට් යුද්ධ 600 කට අධික සංඛ්යාවක් ආවරණය කළ අතර, මාඕරිවරුන් 30,000-40,000 ක් මිය ගියහ. 19 වන සියවසේ මුල් භාගයේ සිට, ක්රිස්තියානි මිෂනාරිවරු නවසීලන්තයේ පදිංචි වීමට පටන් ගත් අතර, අවසානයේ මාඕරි ජනගහනයෙන් වැඩි කොටසක් පරිවර්තනය කළහ. 19 වන සියවසේදී මාඕරි ජනගහනය එහි පූර්ව සම්බන්ධතා මට්ටමෙන් 40% ක් පමණ දක්වා අඩු විය; හඳුන්වා දුන් රෝග ප්රධාන සාධකය විය.
බ්රිතාන්ය රජය 1832 දී නවසීලන්තයේ බ්රිතාන්ය පදිංචිකරු ලෙස ජේම්ස් බස්බි පත් කළේය. සිඩ්නි හි ආණ්ඩුකාර බෝර්ක් විසින් ඔහුට ලබා දුන් ඔහුගේ රාජකාරි වූයේ "හොඳ තත්ත්වයේ" පදිංචිකරුවන් සහ වෙළඳුන් ආරක්ෂා කිරීම, මාඕරිවරුන්ට එරෙහි "කෝප කිරීම්" වැළැක්වීම සහ පලා ගිය වැරදිකරුවන් අත්අඩංගුවට ගැනීමයි. 1835 දී, චාල්ස් ඩි තියරි විසින් ඉදිරියේදී ප්රංශ ජනාවාසයක් ඇති කරන බවට නිවේදනය කිරීමෙන් පසුව, නවසීලන්තයේ නොසන්සුන් එක්සත් ගෝත්රිකයන් එක්සත් රාජධානියේ IV වන විලියම් රජු වෙත ආරක්ෂාව ඉල්ලා නිදහස් ප්රකාශයක් යැවීය. පවතින නොසන්සුන්තාව, නවසීලන්ත සමාගම විසින් නවසීලන්තය ජනාවාස කිරීමට යෝජිත වීම (ඔවුන් දැනටමත් මාඕරිගෙන් ඉඩම් මිලදී ගැනීම සඳහා ඔවුන්ගේ පළමු මිනින්දෝරු නෞකාව යවා තිබුණි) සහ නිදහස් ප්රකාශනයේ සැක සහිත නීතිමය තත්ත්වය නිසා එක්සත් රාජධානිය සඳහා ස්වෛරීභාවය ඉල්ලා සිටීමට සහ මාඕරි සමඟ ගිවිසුමක් සාකච්ඡා කිරීමට කපිතාන් විලියම් හොබ්සන් යැවීමට යටත් විජිත කාර්යාලය පෙළඹුණි. 1840 පෙබරවාරි 6 වන දින දූපත් බොක්කේදී වයිටැංගි ගිවිසුම ප්රථම වරට අත්සන් කරන ලදී. වෙලින්ටන්හි ස්වාධීන ජනාවාසයක් ස්ථාපිත කිරීමට නවසීලන්ත සමාගම දැරූ උත්සාහයන්ට ප්රතිචාර වශයෙන්, 1840 මැයි 21 වන දින හොබ්සන් මුළු නවසීලන්තය කෙරෙහි බ්රිතාන්ය ස්වෛරීභාවය ප්රකාශ කළේය, ගිවිසුමේ පිටපත් මාඕරි අත්සන් කිරීම සඳහා රට පුරා සංසරණය වෙමින් පැවතුනද. ගිවිසුම අත්සන් කිරීම සහ ස්වෛරීභාවය ප්රකාශ කිරීමත් සමඟ, විශේෂයෙන් එක්සත් රාජධානියෙන් පැමිණි සංක්රමණිකයින්ගේ සංඛ්යාව වැඩි වීමට පටන් ගත්තේය.
1841 මැයි 3 වන දින වෙනම කිරීටක යටත් විජිතයක් වන නවසීලන්ත යටත් විජිතයක් බවට පත් වන තෙක් නවසීලන්තය නිව් සවුත් වේල්ස් ජනපදයේ යැපෙන්නෙකු ලෙස පරිපාලනය කරන ලදී. 1843 දී යටත් විජිත රජය සහ මාඕරි අතර ඉඩම් සම්බන්ධයෙන් වයිරෝ ඇෆ්රේ සහ ස්වෛරීභාවය පිළිබඳ එකඟ නොවීම් සමඟ සන්නද්ධ ගැටුමක් ආරම්භ විය. ප්රධාන වශයෙන් උතුරු දූපතේ පැවති මෙම ගැටුම්වලදී, දහස් ගණනක් අධිරාජ්ය හමුදා සහ රාජකීය නාවික හමුදාව නවසීලන්තයට පැමිණි අතර එය නවසීලන්ත යුද්ධ ලෙස ප්රසිද්ධ විය. මෙම සන්නද්ධ ගැටුම්වලින් පසුව, පදිංචිකරුවන්ගේ ඉල්ලීම් සපුරාලීම සඳහා රජය විසින් මාඕරි ඉඩම් විශාල ප්රමාණයක් රාජසන්තක කරන ලදී.
1852 දී යටත් විජිතයට නියෝජිත රජයක් ලැබුණු අතර, පළමු පාර්ලිමේන්තුව 1854 දී රැස්විය. 1856 දී යටත් විජිතය ඵලදායී ලෙස ස්වයං පාලනයක් බවට පත් වූ අතර, 1860 ගණන්වල මැද භාගයේදී ප්රදානය කරන ලද ස්වදේශීය ප්රතිපත්තිය හැර අනෙකුත් සියලුම දේශීය කටයුතු සඳහා වගකීම ලබා ගත්තේය. දකුණු දූපත වෙනම යටත් විජිතයක් සෑදිය හැකි බවට ඇති වූ කනස්සල්ලෙන් පසුව, අගමැති ඇල්ෆ්රඩ් ඩොමෙට් අගනුවර ඕක්ලන්ඩ් සිට කුක් සමුද්ර සන්ධිය අසල ප්රදේශයකට මාරු කිරීමට යෝජනාවක් ඉදිරිපත් කළේය. වෙලින්ටන් එහි මධ්යම ස්ථානය සඳහා තෝරා ගන්නා ලද අතර, පාර්ලිමේන්තුව නිල වශයෙන් 1865 දී එහි පළමු වරට රැස් විය.
1886 දී නවසීලන්තය ඕක්ලන්ඩ් සිට කිලෝමීටර් 1,000 (සැතපුම් 620) ක් ඊසාන දෙසින් පිහිටි ගිනිකඳු කර්මඩෙක් දූපත් ඈඳා ගත්තේය. 1937 සිට, රාවුල් දූපත් දුම්රිය ස්ථානයේ පුද්ගලයින් හය දෙනෙකු හැර අනෙකුත් දූපත් ජනාවාස වී නොමැත. මෙම දූපත් නවසීලන්තයේ උතුරු මායිම අංශක 29 දකුණු අක්ෂාංශයේ තැබීය. 1982 UNCLOS න් පසු, දූපත් නවසීලන්තයේ සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපයට සැලකිය යුතු දායකත්වයක් ලබා දුන්නේය.
1891 දී, ලිබරල් පක්ෂය පළමු සංවිධානාත්මක දේශපාලන පක්ෂය ලෙස බලයට පත් විය. රිචඩ් සෙඩ්ඩන් විසින් මෙහෙයවන ලද ලිබරල් රජය, එහි පාලන කාලයෙන් වැඩි කාලයක් සඳහා වැදගත් සමාජ හා ආර්ථික පියවර රාශියක් සම්මත කළේය. 1893 දී, සියලුම කාන්තාවන්ට ඡන්ද අයිතිය ලබා දුන් ලොව පළමු ජාතිය නවසීලන්තය විය සහ 1894 දී සේවා යෝජකයින් සහ වෘත්තීය සමිති අතර අනිවාර්ය බේරුම්කරණය සම්මත කිරීමට පුරෝගාමී විය. ලිබරල්වාදීන් 1894 දී අවම වැටුපක් සහතික කළ අතර එය ලොව පළමු අවස්ථාවයි.
1907 දී, නවසීලන්ත පාර්ලිමේන්තුවේ ඉල්ලීම පරිදි, VII වන එඩ්වඩ් රජු නවසීලන්තය බ්රිතාන්ය අධිරාජ්යය තුළ ඩොමීනියන් එකක් ලෙස ප්රකාශයට පත් කළ අතර, එහි ස්වයං පාලන තත්ත්වය පිළිබිඹු කරයි. 1947 දී, නවසීලන්තය වෙස්ට්මිනිස්ටර් ප්රඥප්තිය සම්මත කළ අතර, එමඟින් බ්රිතාන්ය පාර්ලිමේන්තුවට එහි අනුමැතියකින් තොරව තවදුරටත් රට සඳහා නීති සම්පාදනය කළ නොහැකි බව තහවුරු විය. බ්රිතාන්ය රජයේ අවශේෂ ව්යවස්ථාදායක බලතල පසුව 1986 ආණ්ඩුක්රම ව්යවස්ථා පනත මගින් ඉවත් කරන ලද අතර, බ්රිතාන්ය අධිකරණවලට අභියාචනා කිරීමේ අවසාන අයිතිවාසිකම් 2003 දී අහෝසි කරන ලදී.
20 වන සියවසේ මුල් භාගයේදී, නවසීලන්තය ලෝක කටයුතුවලට සම්බන්ධ වූ අතර, පළමු හා දෙවන ලෝක යුද්ධවල සටන් කරමින් මහා අවපාතයෙන් පීඩා වින්දා. මෙම අවපාතය පළමු කම්කරු රජය තෝරා පත් කර ගැනීමට සහ පුළුල් සුභසාධන රාජ්යයක් සහ ආරක්ෂණවාදී ආර්ථිකයක් ස්ථාපිත කිරීමට හේතු විය. දෙවන ලෝක යුද්ධයෙන් පසු නවසීලන්තය වැඩිවන සමෘද්ධියක් අත්විඳින ලද අතර, මාඕරිවරු තම සාම්ප්රදායික ග්රාමීය ජීවිතය අතහැර රැකියා සොයමින් නගරවලට යාමට පටන් ගත්හ. මාඕරි විරෝධතා ව්යාපාරයක් වර්ධනය වූ අතර එය යුරෝ කේන්ද්රීයවාදය විවේචනය කළ අතර මාඕරි සංස්කෘතිය සහ වයිටැංගි ගිවිසුමට වැඩි පිළිගැනීමක් ලබා දීම සඳහා කටයුතු කළේය. 1975 දී, ගිවිසුම උල්ලංඝනය කිරීම් සම්බන්ධයෙන් චෝදනා විමර්ශනය කිරීම සඳහා වයිටැංගි විනිශ්චය සභාව පිහිටුවන ලද අතර, 1985 දී ඓතිහාසික දුක්ගැනවිලි විමර්ශනය කිරීමට එයට හැකියාව ලැබුණි. 2000 ගණන්වලදී මාඕරි වෙරළ තීරයට සහ මුහුදු පත්ලට හිමිකම් පෑම මතභේදාත්මක බව ඔප්පු වුවද, බොහෝ අයිවිවරුන් සමඟ මෙම දුක්ගැනවිලි විසඳීම සඳහා රජය සාකච්ඡා කර ඇත.
භූගෝලය සහ පරිසරය
නවසීලන්තය ජල අර්ධගෝලයේ මධ්යයට ආසන්නව පිහිටා ඇති අතර එය ප්රධාන දූපත් දෙකකින් සහ කුඩා දූපත් 700කට වඩා වැඩි ගණනකින් සමන්විත වේ. ප්රධාන දූපත් දෙක (උතුරු දූපත, හෝ ටෙ ඉකා-අ-මෞයි, සහ දකුණු දූපත, හෝ ටෙ වයිපෞනමු) කුක් සමුද්ර සන්ධියෙන් වෙන් කර ඇති අතර, එහි පටුම ස්ථානයේ කිලෝමීටර 22 (සැතපුම් 14) පළල වේ. උතුරු සහ දකුණු දූපත් වලට අමතරව, විශාලතම ජනාවාස වූ දූපත් පහ වන්නේ ස්ටුවර්ට් දූපත (ෆොවෝක්ස් සමුද්ර සන්ධිය හරහා), චැතම් දූපත, මහා බාධක දූපත (හවුරාකි බොක්කෙහි), ඩි'උර්විල් දූපත (මාල්බරෝ සවුන්ඩ්ස් හි) සහ වයිහෙක් දූපත (මධ්යම ඕක්ලන්ඩ් සිට කිලෝමීටර් 22 (සැතපුම් 14) පමණ) ය. ආසන්නතම මහාද්වීපය බටහිර වයඹ දෙසින් ඕස්ට්රේලියාව වන අතර, ඕස්ට්රේලියානු සහ නවසීලන්ත ප්රධාන භූමි අතර කෙටිම දුර ටැස්මන් මුහුද හරහා කිලෝමීටර් 1,487 (සැතපුම් 924) ක් පමණ වේ, විශේෂයෙන් ටැස්මේනියාව සහ ෆියෝඩ්ලන්ඩ් අතර. කෙසේ වෙතත්, දෙරටේම ඕනෑම භූමි ප්රදේශයක් අතර ආසන්නතම ස්ථානය වන්නේ මැක්වරි දූපත (ඕස්ට්රේලියාව) සහ ඕක්ලන්ඩ් දූපත (නවසීලන්තය) අතර වන අතර ඒවා කිලෝමීටර් 618 (සැතපුම් 384) ක් පමණ දුරින් පිහිටා ඇත.
නවසීලන්තය දිගු හා පටුයි—එහි උතුරු-ඊසාන-නැගෙනහිර අක්ෂය දිගේ කිලෝමීටර 1,600 (සැතපුම් 990) ට වැඩි වන අතර උපරිම පළල කිලෝමීටර 400 (සැතපුම් 250)—කිලෝමීටර 15,000 (සැතපුම් 9,300) පමණ වෙරළ තීරයක් සහ වර්ග කිලෝමීටර 268,000 (වර්ග සැතපුම් 103,500) ක මුළු භූමි ප්රමාණයකින් යුක්ත වේ. එහි දුර බැහැර දූපත් සහ දිගු වෙරළ තීරය නිසා, රට පුළුල් සමුද්ර සම්පත් ඇත. එහි සුවිශේෂී ආර්ථික කලාපය ලෝකයේ විශාලතම එකක් වන අතර එය එහි භූමි ප්රමාණය මෙන් 15 ගුණයකට වඩා ආවරණය කරයි.
දකුණු දූපත නවසීලන්තයේ විශාලතම භූමි ප්රමාණයයි. එය එහි දිග දිගේ දකුණු ඇල්ප්ස් කඳුවැටියෙන් බෙදී ඇත. මීටර් 3,000 (අඩි 9,800) ට වැඩි කඳු මුදුන් 18 ක් ඇති අතර, ඉන් උසම ස්ථානය මීටර් 3,724 (අඩි 12,218) ක උසකින් යුත් අරෝකි / මවුන්ට් කුක් වේ. ෆියෝඩ්ලන්ඩ් හි බෑවුම් සහිත කඳු සහ ගැඹුරු කඳුවැටි දකුණු දූපතේ මෙම නිරිතදිග කෙළවරේ පුළුල් අයිස් යුගයේ ග්ලැසියරකරණය වාර්තා කරයි. උතුරු දූපත අඩු කඳු සහිත නමුත් ගිනිකඳු වලින් සලකුණු වේ. ඉතා ක්රියාකාරී ටෝපෝ ගිනිකඳු කලාපය උතුරු දූපතේ උසම කන්ද වන රුආපෙහු කන්ද (අඩි 2,797 (අඩි 9,177)) මගින් විරාම ලකුණු කර ඇති විශාල ගිනිකඳු සානුවක් නිර්මාණය කර ඇත. ලෝකයේ වඩාත්ම ක්රියාකාරී සුපිරි ගිනි කඳු වලින් එකක කැල්ඩෙරා හි පිහිටා ඇති රටේ විශාලතම විල වන ටෝපෝ විල ද සානුවෙහි පිහිටා ඇත. නවසීලන්තය භූමිකම්පා වලට ගොදුරු වේ.
රට එහි විවිධ භූ විෂමතාවයට සහ සමහර විට රළවලට ඉහළින් මතුවීමට පවා ණයගැතියි, එය පැසිෆික් සහ ඉන්දු-ඕස්ට්රේලියානු තහඩු අතර විහිදෙන ගතික මායිමට ණයගැතියි. නවසීලන්තය සිලන්ඩියාවේ කොටසක් වන අතර එය ඕස්ට්රේලියාවේ ප්රමාණයෙන් අඩකට ආසන්න ක්ෂුද්ර මහාද්වීපයක් වන අතර එය ගොන්ඩ්වානා සුපිරි මහාද්වීපයෙන් කැඩී යාමෙන් පසු ක්රමයෙන් ජලයෙන් යට වේ. වසර මිලියන 25 කට පමණ පෙර, තහඩු භූ කම්පන චලනයන්හි මාරුවක් කලාපය විකෘති වී කුඩු වීමට පටන් ගත්තේය. ඇල්පයින් දෝෂය අසල කබොල සම්පීඩනය කිරීමෙන් සෑදී ඇති දකුණු ඇල්ප්ස් කඳුකරයේ මෙය දැන් වඩාත් පැහැදිලිව පෙනේ. වෙනත් තැන්වල, තහඩු මායිම යනු එක් තහඩුවක් අනෙකට යටින් යටපත් කිරීම වන අතර එමඟින් දකුණින් පුයිසෙගුර් අගල, උතුරු දූපතට නැගෙනහිරින් හිකුරංගි අගල සහ තවත් උතුරින් කර්මඩෙක් සහ ටොංගා අගල් නිපදවයි.
නවසීලන්තය, ඕස්ට්රේලියාව සමඟ එක්ව, ඕස්ට්රේලියාව ලෙස හැඳින්වෙන පුළුල් කලාපයක කොටසකි. එය පොලිනීසියාව ලෙස හඳුන්වන භූගෝලීය සහ ජනවාර්ගික කලාපයේ නිරිතදිග අන්තය ද සාදයි. ඕෂනියා යනු ඕස්ට්රේලියානු මහාද්වීපය, නවසීලන්තය සහ පැසිෆික් සාගරයේ විවිධ දූපත් රටවල් ආවරණය කරන පුළුල් කලාපයකි, ඒවා මහාද්වීප හතක ආකෘතියට ඇතුළත් නොවේ.
දේශගුණය
නවසීලන්තයේ දේශගුණය ප්රධාන වශයෙන් සෞම්ය සමුද්රීය (කොපන්: Cfb) වන අතර, වාර්ෂික සාමාන්ය උෂ්ණත්වය දකුණේ 10 °C (50 °F) සිට උතුරේ 16 °C (61 °F) දක්වා පරාසයක පවතී. ඓතිහාසික උපරිම සහ අවම අගය කැන්ටබරි හි රංගියෝරා හි 42.4 °C (108.32 °F) සහ ඔටාගෝ හි රැන්ෆර්ලි හි −25.6 °C (−14.08 °F) වේ. දකුණු දූපතේ බටහිර වෙරළ තීරයේ අතිශයින් තෙත් සිට මධ්යම ඔටාගෝ සහ අභ්යන්තර කැන්ටබරි හි මැකෙන්සි ද්රෝණියේ අර්ධ ශුෂ්ක සහ උතුරු ප්රදේශයේ උපනිවර්තන කලාප දක්වා තත්වයන් තියුනු ලෙස වෙනස් වේ.
විශාලතම නගර හතෙන්, ක්රයිස්ට්චර්ච් වියළිම නගරය වන අතර, සාමාන්යයෙන් වසරකට මිලිමීටර් 618 (අඟල් 24.3) ක වර්ෂාපතනයක් ලබා ගනී. වෙලින්ටන් තෙතමනය වැඩිම වන අතර එම ප්රමාණය මෙන් දෙගුණයක් පමණ ලැබේ. ඕක්ලන්ඩ්, වෙලින්ටන් සහ ක්රයිස්ට්චර්ච් යන නගර සියල්ලම වාර්ෂිකව පැය 2,000 කට වඩා හිරු එළිය ලබා ගනී. දකුණු දූපතේ දකුණු සහ නිරිතදිග ප්රදේශවල සිසිල් සහ වළාකුළු සහිත දේශගුණයක් ඇති අතර පැය 1,400–1,600 ක් පමණ වේ. දකුණු දූපතේ උතුරු සහ ඊසානදිග ප්රදේශ රටේ හිරු එළිය වැඩිම ප්රදේශ වන අතර පැය 2,400–2,500 ක් පමණ ලැබේ.
සාමාන්ය හිම සමය ජුනි මස මුල සිට ඔක්තෝබර් මුල දක්වා වන අතර, මෙම කන්නයෙන් පිටත සීතල ස්නැප් සිදුවිය හැක. දකුණු දූපතේ නැගෙනහිර සහ දකුණු ප්රදේශවල සහ රට පුරා කඳුකර ප්රදේශවල හිම පතනය බහුලව දක්නට ලැබේ.
| ස්ථානය | ජනවාරි ඉහළම °C (°F) | ජනවාරි අවම °C (°F) | ජූලි ඉහළම °C (°F) | ජූලි අවම °C (°F) | වාර්ෂික වර්ෂාපතනය මි.මී. (අඟල්) |
|---|---|---|---|---|---|
| ඕක්ලන්ඩ් | 23 (73) | 15 (59) | 15 (59) | 8 (46) | 1,212 (47.7) |
| වෙලින්ටන් | 20 (68) | 14 (57) | 11 (52) | 6 (43) | 1,207 (47.5) |
| හෝකිටිකා | 20 (68) | 12 (54) | 12 (54) | 3 (37) | 2,901 (114.2) |
| ක්රයිස්ට්චර්ච් | 23 (73) | 12 (54) | 11 (52) | 2 (36) | 618 (24.3) |
| ඇලෙක්සැන්ඩ්රා | 25 (77) | 11 (52) | 8 (46) | −2 (28) | 359 (14.1) |
ජෛව විවිධත්වය
වසර මිලියන 80ක් පුරා නවසීලන්තයේ භූගෝලීය හුදකලාව සහ දූපත් ජෛව භූගෝල විද්යාව රටේ සත්ව විශේෂ, දිලීර සහ ශාක පරිණාමයට බලපා ඇත. භෞතික හුදකලාව ජීව විද්යාත්මක හුදකලාව ඇති කර ඇති අතර, එහි ප්රතිඵලයක් ලෙස සුවිශේෂී ශාක හා සතුන්ගේ උදාහරණ මෙන්ම පුළුල් විශේෂවල ජනගහනයක් සහිත ගතික පරිණාමීය පරිසර විද්යාවක් ඇති වී තිබේ. නවසීලන්තයේ ශාක හා සත්ත්ව විශේෂ මුලින් ගොන්ඩ්වානාවෙන් නවසීලන්තයේ ඛණ්ඩනය වීමෙන් ආරම්භ වූ බව සැලකේ, කෙසේ වෙතත් වඩාත් මෑත කාලීන සාක්ෂි මගින් විශේෂ විසුරුවා හැරීමෙන් ඇති වූ බව උපකල්පනය කරයි.
නවසීලන්තයේ දේශීය සනාල ශාක වලින් 82%ක් පමණ ආවේණික වන අතර, එය පරම්පරා 65ක් පුරා විශේෂ 1,944ක් ආවරණය කරයි. නවසීලන්තයෙන් වාර්තා වී ඇති දිලීර ගණන, ලයිකන සාදන විශේෂ ඇතුළුව, නොදන්නා අතර, ආවේණික දිලීරවල අනුපාතය ද නොදනී, නමුත් එක් ඇස්තමේන්තුවකට අනුව නවසීලන්තයේ ලයිකන සාදන දිලීර විශේෂ 2,300 ක් පමණ ඇති අතර මේවායින් 40% ක් ආවේණික වේ. ප්රධාන වනාන්තර වර්ග දෙක වන්නේ මතුවන පොඩොකාප් සහිත පළල් පත්ර සහිත ගස් හෝ සිසිල් දේශගුණයේ දකුණු බීච් විසින් ආධිපත්යය දරන වනාන්තරයි. ඉතිරි වෘක්ෂලතා වර්ග තෘණ බිම් වලින් සමන්විත වන අතර, ඒවායින් බොහොමයක් ටස්කොක් වේ.
මිනිසුන් පැමිණීමට පෙර, ඇස්තමේන්තුගත භූමියෙන් 80% ක් වනාන්තරවලින් වැසී තිබූ අතර, ගස් නොමැතිව ඉහළ ඇල්පයින්, තෙත්, නිසරු සහ ගිනිකඳු ප්රදේශ පමණක් තිබුණි. මිනිසුන් පැමිණීමෙන් පසු දැවැන්ත වන විනාශයක් සිදු වූ අතර, පොලිනීසියානු ජනාවාසයෙන් පසු වනාන්තර ආවරණයෙන් අඩක් පමණ ගින්නෙන් අහිමි විය. යුරෝපීය ජනාවාසයෙන් පසු ඉතිරි වනාන්තරවලින් වැඩි ප්රමාණයක් විනාශ වූ අතර, එඬේර ගොවිතැන සඳහා ඉඩ සැලසීම සඳහා දැව කැපීම හෝ එළි කිරීම සිදු කරන ලද අතර, 1997 දී වනාන්තරය භූමියෙන් 23% ක් පමණක් අත්පත් කරගෙන තිබුණි.
වනාන්තර පක්ෂීන් විසින් ආධිපත්යය දැරූ අතර, ක්ෂීරපායී විලෝපිකයන් නොමැතිකම කිවි, කාකාපෝ, වේකා සහ ටකාහේ වැනි සතුන් පියාසර කිරීමේ හැකියාව නැති වීමට හේතු විය. මිනිසුන්ගේ පැමිණීම, වාසස්ථානවල ආශ්රිත වෙනස්කම් සහ මීයන්, ෆෙරෙට් සහ අනෙකුත් ක්ෂීරපායින් හඳුන්වාදීම නිසා මෝවා සහ හාස්ට්ගේ රාජාලියා වැනි විශාල පක්ෂීන් ඇතුළු බොහෝ පක්ෂි විශේෂ වඳ වී යාමට හේතු විය.
අනෙකුත් දේශීය සතුන් උරගයින් (ටුවතාරා, හම් සහ හූනන්), ගෙම්බන්, ආරක්ෂිත වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇති හැමිල්ටන්ගේ ගෙම්බා, මකුළුවන්, කෘමීන් (වෙටා), සහ ගොළුබෙල්ලන් වැනි සතුන් නියෝජනය කරයි. ටුවාටාරා වැනි සමහරක් අද්විතීය බැවින් ඒවා ජීවමාන පොසිල ලෙස හැඳින්වේ. 2006 දී අවම වශයෙන් අවුරුදු මිලියන 16 ක් පැරණි අද්විතීය, මීයන් ප්රමාණයේ ගොඩබිම් ක්ෂීරපායියෙකුගේ අස්ථි සොයා ගන්නා තෙක් නවසීලන්තයේ ස්වදේශික ක්ෂීරපායින්ගේ එකම ලකුණ වූයේ වවුලන් විශේෂ තුනක් (වඳ වී ගිය දා සිට එකක්) ය. සාගර ක්ෂීරපායින් බහුලව සිටින අතර, ලෝකයේ සීටේෂියන් (තල්මසුන්, ඩොල්ෆින් සහ පෝපොයිස්) වලින් අඩක් පමණ සහ ලොම් සීල් විශාල සංඛ්යාවක් නවසීලන්ත ජලයේ වාර්තා වේ. බොහෝ මුහුදු පක්ෂීන් නවසීලන්තයේ බෝ වන අතර, ඔවුන්ගෙන් තුනෙන් එකක් රටට අනන්ය වේ. වෙනත් ඕනෑම රටකට වඩා පෙන්ගුයින් විශේෂ නවසීලන්තයේ දක්නට ලැබේ, ලෝකයේ පෙන්ගුයින් විශේෂ 18 න් 13 ක් ඇත.
මිනිසා පැමිණි දා සිට, රටේ පෘෂ්ඨවංශික විශේෂවලින් අඩක් පමණ වඳ වී ගොස් ඇති අතර, අවම වශයෙන් පක්ෂීන් පනස් එකක්, ගෙම්බන් තිදෙනෙකු, කටුස්සන් තිදෙනෙකු, මිරිදිය මත්ස්යයෙකු සහ වවුලෙක් ද ඇතුළුව. අනෙක් ඒවා වඳවීමේ තර්ජනයට ලක්ව ඇත හෝ ඒවායේ පරාසය දැඩි ලෙස අඩු වී ඇත. නවසීලන්ත සංරක්ෂණවාදීන් තර්ජනයට ලක්ව ඇති වනජීවීන් යථා තත්ත්වයට පත් කිරීම සඳහා දූපත් අභයභූමි, පළිබෝධ පාලනය, වනජීවී ස්ථාන මාරු කිරීම, පෝෂණය කිරීම සහ දූපත් සහ අනෙකුත් ආරක්ෂිත ප්රදේශ පාරිසරික වශයෙන් ප්රතිසංස්කරණය කිරීම ඇතුළු ක්රම කිහිපයක් පුරෝගාමී වී ඇත.
රජය සහ දේශපාලනය
නවසීලන්තයේ රජු
විකිපීඩියා, විකි, විශ්වකෝෂය, පොත, පුස්තකාලය, ලිපිය, කියවීම, නොමිලේ බාගත කිරීම, නවසීලන්තය පිළිබඳ තොරතුරු, නවසීලන්තය යනු කුමක්ද? නවසීලන්තය යනු කුමක් දර්ශනය කරන්නේ?